7. About the term “Cypriot Literature”

7. LEFKIOS ZAFEIRIOU

About the term “Cypriot Literature”

In June 1925, the literary journal Avgi (Dawn) suspends its publication. In an unsigned comment of the editors – most probably written by Aimilios Hourmouzios – the reasons that led to this decision are explained:
‘Avgi’, upon completing one year of presence, also completed the first period of its publication in Cyprus. Very soon, it will be “transplanted” to Athens, where it hopes to accomplish its destiny more thoroughly and successfully. Its distance from the centre of Greek literary world has always been a great obstacle and insurmountable hindrance to the thorough observation of both the Greek literary movement, as well as the foreign one […]
In Athens too ‘Avgi’ will maintain its Cyprian character and as the sole instrument of Cyprian literature it will seize the opportunity to be appreciated by a wider intellectual environment…”
In any case, the publication of the journal was discontinued. However, this excerpt is of interest to us for two reasons. On the one hand, it indicates the isolation of regional literature, and on the other, the use of the term “Cypriot literature” affirms its content leaving no room for misinterpretations.
Starting from the end of the 19th century and until the beginning of the 20th, the term “Cypriot literature” becomes standardized. During the following years and over the later English occupation period, the term will prevail without any national, historic, social, political and ideological parameters constituting reasons for contesting or replacing the term.
From as early as 1897, Demosthenis Stavrinides uses the term “Cypriot Poetry”, the content of which is explicitly defined: “What I want to signify is that the war [namely the 1897 Greco-Turkish war] has not nurtured the Greek muse. And by saying Greek muse, I do not exclude the Cypriot one”.
Within the next year, G.S. Frangoudes publishes his own text on demotic Cypriot poetry while the use of the term over the following years is an undeniable fact. In 1924, Ioannis Sikoutris will talk “About Cypriot Poetry”, whereas during the 1930s, references and discussions regarding Cypriot literature increase.
The circulation of the journal Kipriaka Grammata (Cypriot Letters) (1934-1937 and 1939-1956), the most important literary journal of the last years of the interwar period and the first post-war years, will contribute to the promotion and prevalence of the term, aiming to underlining the importance and function of literature in national life. The objective, a Cypriot Grammatology, is pinpointed since the first issues of the journal and in 1935 Yiannis Lefkis’ research “How Modern Cypriot Literature should be studied” is published. Within the same year, the texts of Lefteris Yiannides on Cypriot literature and the interventions of Nikos Kranidiotis, Yiannis Stavrinos Economides and Savvas Christis are also published.
As Lefteris Papaleontiou notes, since 1888 and until the first decades of the 20th century, the term “Cypriot Literature” (Cypriot philology, Cypriot poetry) is traced in the texts of most scholars of those times. However, the intervention of Antonis Indianos, Kostas Prousis and Nikos Kranidiotis (the latter, in his capacity as director of Kipriaka Grammata [Cypriot Letters] and reacting against British propaganda, proposed during the 1940s to avoid use of the term “Cypriot literature”) was decisive as far as the predominance of the term is concerned. These people, through their critical work set the preconditions for the study of modern literature.
As it appears from this brief retrospective examination of the history of the term under investigation, its use becomes established and acknowledged; even more so during a period when the national movement is rekindled.
Nevertheless, the historic roots of the use of the term and any objections raised during critical periods of the Cyprus Issue have not been examined systematically. Exactly what Sikoutris stressed in 1929 about the dialectal literature, it belonging to the national literature, and later, that Cypriot men of letters “are, as Cypriots, as remotely different from others as their counterparts in Lesbos” has remained, for many researchers, open for negotiation over the last three decades.
Therefore, during a period of political turmoil, transitions and unrest following the 1974 military invasion of Cyprus by Turkey, the term “Cypriot literature” is transformed from a grammatological issue to a seminal problem of ideological and political dispute.
From the “Anti-manifesto for Cypriot Literature” unto the 1982 Symptoma (Symptom) journal and the recent fabrications of short-lived journals, not one disambiguated point of view has prevailed and even more so, no persuasive argumentation has been expressed.
When in 1958, Nikos Kranidiotis’ book The national character of Cypriot Literature was released in Athens, the demand for Self-determination – Union was almost entirely prevalent. One may object to the fact that emphasis is placed on a study which was imposed by political and ethnic wilfulness. Nevertheless, bearing in mind that during the same time the Basic Library volume, Cypriot Literature came out, the use of the term since the interwar years suggests its resistance to various historic and political pressures; its enhanced standardization is combined with a clear definition of its content.
The intervention of Modern Greek scholars (e.g. G.P. Savvides etc.) after 1974 will determine more precise grammatological issues regarding Cypriot Literature. However, for reasons emanating from the tragic historic context of Cyprus, the term is being challenged, without any other concise, explicit and functional term put forward in its place. The excerpts that follow refer to the objections raised to the use of the term while (in the second excerpt) the term “Modern Greek literature of Cyprus” is proposed:
a) “The official separation of Cypriot literature from the rest of the Greek literature, applying as sole criterion the origin of the writer lacks any scientific credibility […]. It is evident that the literature of Cyprus, including the dialectal texts, belongs to Modern Greek literature just as the literature of Crete, the Eptanisa or Epirus does”.
b) “…in terms of form, there is nothing that could discern modern and contemporary “Cypriot literature” from contemporary Greek literature in the Helladic area. This significant grammatological conclusion leads us to the search of other terms that could characterise Cyprus’ literary production of modern years […]. That is why the term “Modern Greek literature of Cyprus” is proposed”.
These objections ignore the views of most researchers who claim that Cypriot literature constitutes an integral part of Modern Greek literature and deny its specific particularities. From as early as May 1979, G.P. Savvides formulated his views about Cypriot literature shedding light on some fundamental aspects of the matter:
“I shall clarify first what I perceive as “Cypriot Literature”, works of Cypriots who live in Cyprus, written in Greek, whether it be Modern Greek or the Cypriot dialect […].
The unquestionable existence of Cypriot literature does not necessarily mean that there exists a “Cypriot School” […]. However, the political and cultural circumstances through which Cypriot literature is developed are very different from the Helladic ones. So, sooner or later, its particularity will become more apparent and beneficial to the sum total of Greek literature”.
These distinctions by G.P. Savvides put forward in an interview (“Cypriot literature from a Helladic point of view”) provided answers to philological questions of a coherent literature outside the borders of the Greek state. In the same interview, he answered directly or indirectly to other issues as well, such as centre and periphery, dialectal– national literature and moved on to the concluding statement that “if Cypriot literature, just as the Cretan before, constitutes an integral part of the Greek, then Cypriot writers rightfully hold a place among Greeks who speak the same language and serve the same art as them. Important people join important people and the rabble joins the rabble”. He also points out the need for a scientific history of Cypriot literature and refers to regional “provincialism” as a motive power. Shortly afterwards, Yiorgos Kehayioglou too underlines the need for an analytical history of the Cypriot literature in his study “Modern Cypriot Literature in the framework of Modern Greek Literature Histories”.
During the last decades, the term “Cypriot Literature” becomes generally acceptable, despite the objections we have already examined, which most times approached the issue with non-philological criteria. It contains a literature characterised by geographical polymerisation (Cyprus, Alexandria, Cairo, Athens etc.). This polycentrism will later become limited mainly to Cyprus and Athens.
The terms “Literature of Cyprus”, “Greek literature of Cyprus”, “Modern Greek literature of Cyprus” make up a needless grammatological terminology that bears the danger of excluding or suppressing the definition “Cypriot” from various expressions of life in Cyprus. This regulatory behaviour in the form of a philological policeman would eventually undermine everything, from the Cypriot wedding to the Cypriot wines, or should we say… the Modern Greek wines of Cyprus! For, by considering that the term “Cypriot Literature” is misleading and any attachment to it inevitably leads to a separatist approach of literature and by extension, to national division, then we are merely fighting with shadows. And no problem can thus be resolved.
The term “Cypriot literature” is far more explicit and at the same time its long-term use adequately covers local and regional literature and justifies its grammatological use. The historic and political events of 1974, with their tragic consequences, did not alter the character of this literary making, just as in previous years, the establishment of the Republic of Cyprus in 1960 did not lead to its national ghettoization.

Translated by Elena Marcoulli
Hellenic Studies 15.2 (2007) 43-47

6. Prolegomena for a comparative approach to Cypriot literatures

6. Prolegomena for a comparative approach to Cypriot literatures

Matthias Kappler, University of Cyprus

1. Literature and identity
When using the plural form “Cypriot literatures” (also “Literatures in Cyprus” might be employed) I am referring to both Greek and Turkish Cypriot literature. This can be considered a compromise between two extreme points of views: the recognition of the two Cypriot literatures as one common multilingual “uncanonized” literature (see the introduction to Yashin 2000), which seeks to set a distance to both Hellenism and Turkishness, and the complete exclusion or ignorance of the “Other”, wide-spread in both Greek and Turkish Cypriot comprehension. The latter attitude is an already stereotyped rhetoric device in both communities. On one side, most Greek Cypriot literary historians when using the term “Cypriot” very simply mean “Greek Cypriot”. As has already been stated elsewhere (Yashin 1997: 223-224 or Yashin 2001: 34-35), you will hardly find an “Ιστορία της ελληνοκυπριακής λογοτεχνίας” or “ελληνοκυπριακής γραμματείας”, but a lot of works, books, essays, anthologies about “Κυπριακή λογοτεχνία” as a self-sufficient term, excluding from “Cypriot” any literature written in other languages than Greek. The inverse procedure with the same result is represented by the official Turkish Cypriot attitude, which, on the contrary, overstresses the autonomy of Turkish Cypriot literature with terms such as “K_br_s Türk Edebiyat_”, while “K_br_s Edebiyat_” is not used by this ideological stream, as if there never existed any contact between the various forms of expression of Cypriot literatures. The same is true when speaking about language: the ideological and political concerns dictate the terminology of “κυπριακή διάλεκτος” or “κυπριακά”, for “our”, i.e. the Greek Cypriot’s way to speak, the Others speak “τουρκοκυπριακά” or just “τουρκικά” (since the mere existence of a Turkish Cypriot dialect is, interestingly enough and in contrast to all the scientific linguistic findings, been denied by some Greek nationalistic circles and amateurish ‘pseudo’-scientists), just as for Turkish Cypriots the Other’s language is “Rumca”, and not “K_br_s A_z_”, reserved for “our”, i.e. Turkish Cypriot speech only.1
Operating in terms of “we” and “the Other”, borrowed from stereotypology, the first approach of analysis that comes into mind is the issue of identity as a research option from the imagological point of view, analyzing the image of the “Other” in the two respective literatures. An extensive monography (comparable to Millas 2002 for the Greek image in Turkish novels) on this topic does not yet exist for Cyprus, although attempts have been made.2 Such an approach for a comparative analysis of Cypriot literatures is not without problems, since the issue of identity apparently seems to be of different or even divergent nature in the mutual stereotypical image of the Greek/Turkish “Other”, but in the same time presents stunning structural similarities and convergences in the two communities when it comes to the self-definition towards the respective mainland literature. The traditional and nationalistic device of both Hellenocentric and “Anatolian-centered” literary rhetorics consists in seeking its root in the origin from (and dependence of) an idealized and rather abstract “motherland” (see for instance Panagiotounis 1981: 5, 60 and Serdar 1993: 1-6 respectively). When it comes to contemporary literature with the rise of critical approaches and currents, the image is, of course, more complicated. The seek of identity in Greek Cypriot literature lies still in Hellenism, somewhat “overdetermined” in postcolonial Cyprus (according to Stephanides 2000: 160).3 A very recent example, interesting also because of its subtly discriminating attitude towards the “Other”, is the wording used in the advertisement for a translation program launched by the Ministery of Education, where Greek Cypriot literature is termed “Ελληνική γραμματεία της Κύπρου” (“Greek literature of Cyprus”) whereas Turkish Cypriot literature is “only” “τουρκοκυπριακή γραμματεία”.4 On the other hand, the identity quest of contemporary Turkish Cypriot literature in its relation with Turkish literature seems to be more conflictual (see Mehmet Yashin 1990 and 1997). However that may be, we roughly have the consciousness of Greek Cypriot literature as a part of Greek literature and of Turkish Cypriot literature as referring to models, themes and forms in the literature of Turkey. This cannot be questioned or denied, but such a conception disregards important historical and cultural factors which unite the two communities in terms of colonialism, post-colonialism, migration and periphery/centre-structures and which, on the other hand, imbed the two communities and their literatures into an intercultural sphere outside the Greek and Turkish contexts, call it Levante or Eastern Mediterranean or Middle East, with considerable socio-economic and cultural implications. It is therefore inevitable to include Cypriot literatures into a broader contact area and to compare the role of identity and of periphery/centre-structures in both literatures with the literatures not only of the respective mainlands, but also with those of the adjacent Near East, especially with literatures (in different languages) of Lebanon/Syria/Palestine and of Egypt.

2. Periphery and centre(s)
The above mentioned periphery/centre-pattern, well-known from postcolonial studies (Ashcroft et al. 1989, in particular pp. 3-4, 7-8; Gandhi 1998: 161-163 and passim), perfectly applies to Cypriot literatures when it comes to a comparative approach. According to this theoretical framework, a marginal periphery “converses” in an often conflictual literary dialogue with the metropolitan (in former times imperial) centre. Again, the use of the plural form (“centres”) should be preferred here, since the concept of “centre” of Cypriot literatures cannot be confined to one or two metropoleis only, because it has been multiplied according to the diachronic development and historical displacement of the two societies: Istanbul/Constantinople and London for both, plus Athens, Alexandria and Cairo (and even Venice) for the Greek Cypriot society/literature, thus a “polycentric” structure being valid especially for the Greek Cypriot literary production. This approach seems to be particularly suitable for the analysis of Cypriot literatures during the Ottoman period, when there was a well-established imperial centre (Istanbul) sending impulses to both communities of the island (see for an attempt in this direction Kappler 2004). By using a comparative research orientation, the Greek and Turkish literatures of Cyprus can be fruitfully analyzed as two corresponding and antagonizing voices from the periphery to the centre. It is necessary, however, to draw a line between “folk” and “learned” literature which, in the case of Cypriot literatures, only partially overlap with oral and written literature respectively. In each of the two literary categories, symmetrical and asymmetrical correspondences in the narrative discourse may be discovered: the Turkish Gazevât-nâmes and the Greek genre of “Lament” (Θρήνος) immediately after the Ottoman conquest; the various “epic” texts (destan) of the “Dragoman-tradition” produced in both Greek and Turkish during the 17th-18th centuries; centre-oriented vs. centre-opposing literary production during the 19th century, e.g. Hilmi Efendi (1782-1847) or ___k Kenzî (1795-1839) and Vasilis Michaelidis (1851/53-1917).5 The periphery/centre-pattern might be a useful framework to work on texts of the following (late Ottoman and British) period, too; under this light of analysis apparently divergent literary topics and settings might suddenly converge as a parallel manner of speaking and expression.6 Concerning contemporary Cypriot literatures, especially after 1974, when identity becomes a decisive issue in defining literature (and society) in a new context of “Cypriotness”, a combinational methodology constituted by the analysis of the understanding of herself/himself against the “Other” (or the “other side”) and by the definition of links and (self)-references to the centres (now undoubtedly Athens and Istanbul respectively) could be a promising approach for a modern comparative analysis. The research in this direction for contemporary Cypriot literatures has not yet begun, perhaps simply because of the researchers’ general lack of competence in both literatures and languages, or because of a certain resistance against a holistic interpretation of texts which might not be in line with the still dominating ethnically defined patterns of literary history in Cyprus.

NOTES
1. To confuse even more this somewhat absurd image in mutual stereotypology, we might add that apart from the self-denomination “K_br_sl_ca” for Turkish Cypriot, some parts of the Turkish Cypriot society use also the expression “kibriyaka” (in Greek!) for their own (Turkish) speech variety!
2. For the images of Turks/Turkish Cypriots in Greek Cypriot poetry see Pieris 2006, in Greek Cypriot prose writing see Papaleontiou 2005. Cf. also the M.A. thesis by Maria Kallousia (supervisor Dimitris Tziovas) “Strangers at Home: Images of Turkish-Cypriot ‘Others’ in Contemporary Greek-Cypriot Fiction” (University of Birmingham, 2006). As far as I know (and also according to information provided by Ne_e Ya__n) there are no published studies on the opposite phenomenon, i.e. the image of Greeks/Greek Cypriots in Turkish Cypriot literature; an unpublished conference paper “From Turkishness to Hybridity: the Evolution of ‘the Other’ in Turkish Cypriot Poetry” was presented by N. Ya__n at the symposium ‘Mare Nostrum III’, Nicosia 2004. Cf. also Azg_n 2000 for a general overview, but with only some hints at the concept of the ‘Other’.
3. For an extensive discussion of contemporary Greek Cypriot literature in the context of periphery/centre in relation to Greek literature see Kechagioglou 1992.
4. The advertisement is dated 17.5.2007 and has the file number 14.13.30.5, see www.moec.gov.cy/announcements.pdf/17_5_2007metafrasaeis_tourkikon_ergon.pdf (“metafrasaeis”: sic!). The committee members mentioned at the end of the document have apparently not be consulted for the wording of the advertisement.
5. For all these examples see Kappler 2004: passim.
6. See for such an attempt in the framework of postcolonial theory the article “Cypriot literatures as part of the Eastern Mediterranean contact area (1850-1960)” in the present volume.

References
Ashcroft, Bill & Griffiths, Gareth & Tiffin, Helen. The Empire Writes Back – Theory and practice in post-colonial literatures. London/New York: Routledge, 1989.
Azg_n, Bekir. Nationalism and Interest in the ‘Other Side’s’ Literature. In: Yashin, M. (ed.) 2000: 147-158.
Gandhi, Leela. Postcolonial Theory. A critical introduction. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1998.
Kappler, Matthias. A Comparative Look at Greek and Turkish Literature in Ottoman Cyprus between Periphery and Centre. Journal of Cyprus Studies / K_br_s Ara_t_rmalar_ Dergisi 10 (2004), no. 26-27: 62-74.
Kechagioglou, George. Contemporary Cypriot literature and the ‘frame’ of Modern Greek literature: a provincial, local, marginal, peripheral, independant, autonomous, self-sufficient or self-determined literature? Journal of Mediterranean Studies 2/2 (1992): 240-255.
Millas, Herkül. Türk Roman_ ve “Öteki”. Ulusal Kimlikte Yunan _maj_. _stanbul: Sabanc_ Üniversitesi 2002.
Papaleontiou, Lefteris. Εικόνες Τουρκοκυπρίων και Τούρκων σε πεζογραφήματα Ελληνοκυπρίων. Νέα Εποχή 284 (Άνοιξη 2005): 5-16.
Panagiotounis, Panos. Ιστορία Κυπριακής Λογοτεχνίας. Ath_na: Instito_to Diad_seos Elliniko_ Vivl_ou, 1981.
Pieris, Michalis. The image of the Turk in Greek Cypriot literature. In: Kappler, M. (ed.), Intercultural aspects in and around Turkic literatures. Wiesbaden: Mizan / Harrassowitz 2006: 93-107
Serdar, Gülgün. K_br_s Türk Edebiyat_nda Kaynak Eserler. Lefko_a: KKTC Milli E_itim ve Kültür Bakanl___ Yay_nlar_, 1993.
Stephanides, Stephanos. Cypriot poetry and translation practice. In: Ioannou, Y. & Métral, F. & Yon, M. (eds.): Chypre et la Méditerranée orientale. Lyon: Maison de l’Orient Méditerranéen 2000: 157-162.
Ya__n, Mehmet. The question of identity and its socio-historical basis in Turkish Cypriot Literature. In: Turkish Cypriot Identity in Literature/Edebiyatta K_br_sl_ Türk Kimli_i. London: Fatal Publications 1990: 33-78.
Yashin, Mehmet. Three Generations, Three Identities, Three “Patriae” within Twentieth Century Cypriot Poetry. In: V. Calotychos (ed.), Cyprus and its People: Nation, Identity and Experience in an Unimaginable Community (1955-1997). San Francisco/Oxford: Westview Press 1997: 223-231. [Also in: Kültür Sanat Dergisi 32, Mart 2001, Lefko_a: 34-40].
Yashin, Mehmet (ed.). Step-Mothertongue. From Nationalism to Multiculturalism: Literatures of Cyprus, Greece and Turkey. London: Middlesex University Press 2000.

Hellenic Studies 15.2 (2007) 49-54

5. Tέσσερις μετεωρισμοί σε τέσσερις σημειώσεις

5. Tέσσερις μετεωρισμοί σε τέσσερις σημειώσεις
για την κυπριακή λογοτεχνία

Α. Παρουσιάζεται τακτικά, στην ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας, η αντίθεση Κέντρου - Περιφέρειας. Από τη δημιουργία του ελληνικού κράτους και την ανακήρυξη της Αθήνας σε πρωτεύουσά του, Φαναριώτες, οπαδοί της κραταιάς, κάποτε, Επτανησιακής Σχολής, λόγιοι της Αλεξάνδρειας, της μεσοπολεμικής επαρχίας, ή ακόμη της βόρειας Θεσσαλονίκης αντιτίθενται στους πρωτευουσιάνους, με το επιχείρημα ότι οι διαπλοκές και αλληλοεξυπηρετήσεις των αθηναϊκών λογοτεχνικών κύκλων μειώνουν και υποτονίζουν την ποιότητα και την προσφορά άλλων λογοτεχνών της περιφέρειας και της επαρχίας.
Είναι γόνιμη αυτή η αντίθεση. Γιατί υποβάλλει και άλλες κριτικές και επαναξιολογήσεις και δεν αφήνει κυρίαρχη και επαναπαυμένη την αθηναϊκή οπτική ματιά. Ακόμη, σ’ αυτές τις αντιθέσεις υπάρχουν και σημαντικά στοιχεία ανανέωσης και ποιότητας. Χαρακτηριστικά, σήμερα σημειώνεται η ανάδυση του τοπικού, με περιφερειακές ανθολογήσεις και αξιολογήσεις και αναδεικνύονται μορφές και έργα ικανά και άξια που αγνοούνται από τις αθηναϊκές διασυνδέσεις και αξιολογικούς μηχανισμούς· ή, ακόμη, αυτές οι αντιθέσεις επενδύονται και άλλες ιδεολογικές συνισταμένες και αναδεικνύουν ένα άλλο ήθος (άρνηση του εκχρηματισμού και των συνταγών της εμπορικότητας, της εξάρτησης από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, των δημοσίων σχέσεων και της λογοτεχνικής γκλαμουριάς, φαινόμενα που άρχισαν να γίνονται κυρίαρχα στην αθηναϊκή εκδοτική και αξιολογική πρακτική). Οι λογοτέχνες της επαρχίας δεν θα κληθούν από κεντρικό αθηναϊκό κανάλι για να φτιάξουν μακαρονάδα μπροστά στο φιλοθεάμον κοινό, όπως γίνεται με ρηξικέλευθους και καινοτόμους λογοτέχνες της Αθήνας, οι οποίοι εξευτελίζονται με τον τρόπο αυτό για να κρατήσουν επαφή με τα φώτα της δημοσιότητας και να αυξήσουν, έτσι, τις πωλήσεις των βιβλίων τους. Μακριά απ’ αυτά οι λογοτέχνες της περιφέρειας συνεχίζουν με ένα λιτό και υπόγειο δρόμο την κατάθεσή τους.
Ναι, ο πολυκεντρισμός δεν έβλαψε κανένα και ο αθηναϊκός μονοκεντρισμός συνθλίβει, κάποτε, αξίες και ισοπεδώνει ποιοτικές καταθέσεις. Η Κύπρος θα μπορούσε να συμβάλει στην ανάδειξη του νεοελληνικού πολυκεντρισμού που αποτελεί όρο ανανέωσης και εμπλουτισμού του σύγχρονου νεοελληνικού πολιτισμού. Όμως στην Κύπρο η αντίθεση με τον αθηναϊκό Κανόνα μπορεί να πάρει άλλες προεκτάσεις, το ίδιο, ή χειρότερα, ζημιογόνες. Να επενδυθεί το κυπριακό κράτος, η αντίθεση με λογοτεχνικές και εκδοτικές πρακτικές της Αθήνας και τις αξιολογικές τοποθετήσεις της να οχυρώνεται πίσω από τον κυπριακό κρατισμό και να μη μεταφέρει οποιαδήποτε πρόταση ανανέωσης, κριτικής, θεωρητικής επαναξιολόγησης, να μη αναδεικνύει νέο ήθος και στάση λογοτεχνικής ζωής.
Β. Οι καλοί Κύπριοι ποιητές συνθλίβονται από δύο τάσεις, τη μία κυπριακή και την άλλη ελλαδική. Στην Κύπρο υπάρχουν οι σχέσεις, γνωριμίες και συνάφειες του μικρού λογοτεχνικού χώρου, και για κάθε έργο θα ακουστούν τα συμβατικά καλά λόγια, χωρίς διάκριση καλών, μετρίων και κακών. Την πληρώνουν οι καλοί Κύπριοι ποιητές.
Οι ελλαδικοί κύκλοι σπάνια μελετούν με σοβαρότητα και επισταμένως την παραγωγή των Κυπρίων λογοτεχνών, έχουν όμως εύκολα και συμβατικά θετικά λόγια σχεδόν για όλους. Έτσι θεσμοθετήθηκε, και μέσα στο συναισθηματικό φορτισμό που προκάλεσε η κυπριακή τραγωδία του ‘74 και η συνεχιζόμενη αδικία εις βάρος του κυπριακού ελληνισμού, η κυρίαρχη εντύπωση που αναπαράγουν οι ελλαδικοί κύκλοι: ότι η κυπριακή παραγωγή είναι μεν μέτρια γενικά, αλλά είθισται όλοι να λέγουν καλά λόγια γι’ αυτήν. Την πληρώνουν οι καλοί Κύπριοι ποιητές.
Γ. Τόση επιμονή για δημοσιεύματα γενικού περιεχομένου για τη λογοτεχνική παραγωγή του νησιού! Ότι στην Κύπρο γράφεται αξιόλογη ποίηση, και ύστερα τα γενικά γνωρίσματα κάθε περιόδου και άλλα εγκυκλοπαιδικά. Διάβασα με τόση πλήξη τόσα πολλά, συνεχώς τα ίδια. Διαπιστώνεις κι εδώ τον κυπριακό κρατισμό. Όπως γίνεται προσπάθεια ανάδειξης της κρατικής υπόστασης της Κύπρου με την προβολή της κυπριακής ομάδας πόλο, πετόσφαιρας, καλαθόσφαιρας, ποδοσφαίρου, της ανάδειξης της κυπριακής συμμετοχής με δική της ομάδα χόκεϊ επί πάγου ή επί χόρτου. Ότι, δηλαδή, έχει και λογοτεχνία το κυπριακό κράτος.
Γι’ αυτό και επιβάλλεται η στροφή από το γενικό σχήμα στον συγκεκριμένο λογοτέχνη και στο συγκεκριμένο έργο. Επιβάλλεται να δούμε τι εκόμισε στην τέχνη, τι εκόμισε στην ελληνική ποιητική τέχνη, η συγκεκριμένη κυπριακή συλλογή και ο συγκεκριμένος Κύπριος ποιητής, εκεί παίζεται το θέμα και όχι στα γενικόλογα σημειώματα.
Δ. Και βέβαια η κυπριακή διάλεκτος έχει πολλά να δώσει στην ποίηση, στο θέατρο και αλλού. Αποτελεί ζωντανή γλωσσική έκφραση του σήμερα, μπορεί να δώσει ζωντανή ποίηση και θέατρο της σύγχρονης εποχής. Όμως την ποιητική έκφραση της κυπριακής διαλέκτου την οδήγησαν στο παρωχημένο πολλοί που την υπεραγαπούν και την υπερπροστατεύουν, γιατί την οδήγησαν στη μονοδιάστατη έκφραση ενός παρωχημένου κόσμου, ειδυλλιακού που εκφράζει το ήθος της παλαιάς αγροτοποιμενικής Κύπρου. Σε μια Κύπρο που ζει τους σύγχρονους έντονους ρυθμούς, η ποίηση στην κυπριακή διάλεκτο λειτουργεί ως αναπλήρωση ενός κόσμου που δεν υπάρχει. Λίγοι τόλμησαν να εκφραστούν στην κυπριακή διάλεκτο με μεταφυσικές αγωνίες, το ήθος και το έθος ενός σημερινού κάτοικου του νησιού. Παρακολούθησα κάποτε μια απαγγελία. Ο ηθοποιός διάβαζε ένα ωραίο ποίημα του M. Πασιαρδή για την τραγική αίσθηση της ματαίωσης και της έλλειψης ανταπόκρισης από τον ουρανό. Ο ηθοποιός το διάβαζε σαν έναν βουκολικό και αγροτοποιμενικό ειδύλλιο, σαν να διάβαζε για μια πονηροερωτική ιστορία του χωριού –μια απαγγελία καρφί στο φέρετρο της διαλεκτικής κυπριακής ποίησης.

Σάββας Παύλου

Hellenic Studies 15.2 (2007) 55-57

4. Σημειώσεις για την κυπριακή λογοτεχνία

4. Σημειώσεις για την κυπριακή λογοτεχνία

Δεν θα ήταν υπερβολή να ειπωθεί ότι μεγάλο μέρος της νεότερης κυπριακής λογοτεχνίας σφραγίζεται από τις μακρόχρονες πολιτικές περιπέτειες της Kύπρου, και έχει, επομένως, πολιτικό-εθνικό χαρακτήρα. Aπό την εποχή του B. Mιχαηλίδη έως τις μέρες μας έχουν γραφτεί πολλά ποιητικά και πεζά κείμενα, που είναι συνδεδεμένα με τα συλλογικά - πολιτικά βιώματα των Eλληνοκυπρίων, με τους αγώνες για εθνική αποκατάσταση.
Eίναι εύλογο και αυτονόητο (αλλά και πολύ εύκολο) να λέμε ότι η λογοτεχνική παραγωγή των Eλληνοκυπρίων (που γράφεται στα ελληνικά ή στο κυπριακό γλωσσικό ιδίωμα) αποτελεί τμήμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αφού – πάνω απ’ όλα – χρησιμοποιείται κοινό γλωσσικό όργανο. Aπό την άλλη, δεν λείπουν και διαφορετικές απόψεις στην Kύπρο, στην Eλλάδα ή αλλού. Aλλά το σημαντικότερο είναι ότι τα ερωτήματα παραμένουν αναπάντητα: Γιατί η παραγωγή αυτή δεν αντιμετωπίζεται ισότιμα; Mήπως θεωρείται ξένο σώμα και φτωχός συγγενής; Mήπως είναι ανάξια λόγου σε σχέση με ό,τι γράφεται στην Eλλάδα; Mήπως γιατί δεν έχει γίνει η κατάλληλη φιλολογική προεργασία, ή οι λόγοι είναι βαθύτεροι (όχι μόνο αντικειμενικές δυσκολίες αλλά και πολιτικοί παράγοντες); Kατά κανόνα, η λογοτεχνική παραγωγή των Eλληνοκυπρίων απουσιάζει από τις πιο επίσημες Iστορίες και Aνθολογίες και άλλες μελέτες της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Bέβαια, δεν λείπουν εξαιρέσεις, που όμως δεν αναιρούν τον κανόνα. Aς πούμε, η υποτυπώδης αναφορά σε ελάχιστα ονόματα στην πρόσφατη αναθεωρημένη έκδοση της Iστορίας της νεοελληνικής λογοτεχνίας (2003) του M. Vitti δεν αποκαθιστά τα πράγματα. Προφανώς έχει δίκαιο ο N. Bαγενάς, όταν διαπιστώνει ότι τα σύγχρονα λογοτεχνικά βιβλία των Eλληνοκυπρίων περνούν σχεδόν απαρατήρητα στην Eλλάδα. Aλλά και ο Eυριπίδης Γαραντούδης, συζητώντας ανάλογη πρόβλεψη του Γ.Π. Σαββίδη, διερωτάται αν η νεότερη κυπριακή λογοτεχνία εμπλούτισε τα τελευταία χρόνια ή εμπλουτίζει την νεοελληνική λογοτεχνία: Aν συμβαίνει κάτι τέτοιο, αυτό λανθάνει, «ακριβώς επειδή η κυπριακή λογοτεχνία δεν απασχολεί, κατά παράδοξο τρόπο, την ελλαδική φιλολογική και κριτική κοινότητα;» (βλ. Hellenic Studies, 15.2, 2007).
Δεν είμαι καθόλου σίγουρος αν τα πράγματα είναι τόσο απλά ή τόσο αυτονόητα όσο φαίνονται: Aς πούμε, γιατί εξακολουθεί να ενοχλεί ή να μη γίνεται αποδεκτός ο όρος κυπριακή λογοτεχνία; Mήπως επειδή η αποδοχή του σημαίνει ότι η λογοτεχνική παραγωγή των Eλληνοκυπρίων τείνει να αποσπαστεί από τον κορμό της νεοελληνικής λογοτεχνίας (όπως υποστηρίζουν μερικοί); Ή μήπως η χρήση του ακυρώνεται, επειδή θα πρέπει να στεγαστεί κάτω από τον όρο αυτό και η τουρκοκυπριακή λογοτεχνία (όπως υποστηρίζουν μερικοί άλλοι); Mπορούμε να δεχτούμε την πρόταση του M. Yasin για ύπαρξη μιας κυπριακής λογοτεχνίας «που δεν θα βασίζεται μόνο σε κώδικες της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας, αλλά θα έχει ως αφετηρία το σύνολο των έως τώρα γλωσσών και λογοτεχνικών παραδόσεων της Kύπρου»; (Σύγχρονα Θέματα 68, 1998-1999). Ή είμαστε έτοιμοι να δεχτούμε την εισήγηση του M. Kappler για ύπαρξη «κυπριακών λογοτεχνιών», κυρίως μιας ελληνοκυπριακής και μιας τουρκοκυπριακής (Hellenic Studies, 15.2, 2007); Aκόμα: Eίναι πιο πειστικοί και λειτουργικοί οι όροι «νεοελληνική» ή «ελληνόφωνη» λογοτεχνία της Kύπρου ή «ελληνοκυπριακή» ή «κυπριακή νεοελληνική λογοτεχνία», που προτείνονται κατά καιρούς; Ή μήπως έχει δίκαιο ο Γ. Kεχαγιόγλου όταν θεωρεί μικρό ή ασήμαντο «το ζήτημα της επιστημονικότητας και ορθότητας ή όχι των όρων Kυπριακή λογοτεχνία είτε Eλληνική λογοτεχνία της Kύπρου, και της συνεξέτασης ή όχι της Kυπριακής λογοτεχνίας και τέχνης με την αντίστοιχη ελλαδική λογοτεχνία» (Άνευ 10, 2003);
Aς εξακολουθήσουμε τα ερωτήματα, και ας μη δίνονται εδώ ή αλλού (άμεσες ή οριστικές ή καθόλου) απαντήσεις: Eίναι σωστό ή αντιεπιστημονικό να γραφτεί μια Iστορία κυπριακής λογοτεχνίας και να γίνουν Aνθολογίες κυπριακής ποίησης και πεζογραφίας; Mήπως τέτοιες εργασίες καλλιεργούν χωριστικές τάσεις και δίνουν κρατική υπόσταση στη λογοτεχνία της ακρωτηριασμένης Kυπριακής Δημοκρατίας (όπως υποστηρίζουν ορισμένοι); Mήπως έχουν δίκαιο οι Γ.Π. Σαββίδης και Γ. Kεχαγιόγλου, οι οποίοι ζητούσαν γύρω στο 1980 «μιαν επιστημονική Iστορία της κυπριακής λογοτεχνίας» αλλά και εκδόσεις γενικών και ειδικών ανθολογήσεων κυπριακής ποίησης και πεζογραφίας; Ή μήπως δικαιολογημένα ο R. Beaton απέκλεισε από την Eισαγωγή του στη νεότερη ελληνική λογοτεχνία τόσο την κυπριακή λογοτεχνία όσο και τη λογοτεχνία της ελληνικής διασποράς, προβάλλοντας το επιχείρημα ότι είναι θέματα με ιδιαιτερότητες και εκκρεμότητες που αξίζουν να εξεταστούν χωριστά;.
Σε επιστημονικό συμπόσιο με θέμα «H ελληνική λογοτεχνία στο κέντρο και στην Kύπρο: Συγκλίσεις και αποκλίσεις» (Aθήνα, 17-19 Σεπτεμβρίου 1998) ακούστηκαν ενδιαφέρουσες εισηγήσεις, παρόλο που ορισμένα θέματα δεν συζητήθηκαν διεξοδικά ή ικανοποιητικά. Aξιοσημείωτη είναι η επισήμανση του K. Στεργιόπουλου ότι: «Πιο ενιαία και πιο αποφασιστική στροφή προς την αυτονομία της κυπριακής λογοτεχνίας θα πραγματοποιήσει μέσα στο τελευταίο τέταρτο του 20ού αιώνα, κυρίως από την τουρκική εισβολή και ύστερα, αλλά και νωρίτερα, μια ομάδα αξιόλογων νεοτερικών ποιητών, που μαζί με τον παλαιότερό τους Παντελή Mηχανικό θα στρέψουν την κυπριακή ποίηση –ορισμένοι και με παράλληλα υπαρξιακά μοτίβα– στην έκφραση του παρόντος και στην καλύτερη συνειδητοποίηση του παρελθόντος και της πνευματικής παράδοσης του τόπου» (Περιδιαβάζοντας, τόμ. 6, Kέδρος, 2004, σ. 126). Aπό την άλλη, ο Δ. Δασκαλόπουλος, ακολουθώντας τα χνάρια του Γ.Π. Σαββίδη, αναγνώρισε τη γόνιμη και αναμφισβήτητη ύπαρξη της κυπριακής λογοτεχνίας. Eπιπρόσθετα, στην αδημοσίευτη ανακοίνωσή του, μίλησε για συμπλέγματα ανωτερότητας και κατωτερότητας στη σχέση Kύπρου και Eλλάδας, υποδεικνύοντας, μεταξύ άλλων, ότι θα πρέπει να απαλλαγούμε από το ιδεατό αλλά ιδεολογικά αγκυλωμένο ρητό ότι η Kύπρος είναι ένας χώρος όπου το θαύμα λειτουργεί ακόμη.
Eίναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι έγκυροι κριτικοί και νεοελληνιστές (κυρίως από την Eλλάδα: Γ.Π. Σαββίδης, K. Στεργιόπουλος, Γ. Kεχαγιόγλου, Aλ. Zήρας κ.ά.) δεν διστάζουν να μιλήσουν για «ιδιαιτερότητες» και «αποκλίσεις» στην κυπριακή λογοτεχνία (σε σχέση με την ευρύτερη νεοελληνική λογοτεχνία). Mάλιστα, κρίνουν ότι οι ιδιαιτερότητες αυτές ενδυναμώνονται τις τελευταίες δεκαετίες, από την εγκαθίδρυση της Kυπριακής Δημοκρατίας (1960) και κυρίως μετά την τουρκική εισβολή του 1974, που σημάδεψε βαθιά κάθε τομέα της ζωής στην Kύπρο. Όπως δείχνουν τα πράγματα, οι κυπριακές αυτές ιδιαιτερότητες (στη θεματική, στη γλώσσα ή στους ρητορικούς τρόπους) αναμένεται και προσδοκάται να αποτελέσουν την πιο πολύτιμη και γοητευτική συνεισφορά της λογοτεχνικής αυτής παραγωγής στη νεοελληνική λογοτεχνία. Προφανώς είναι χρήσιμο (και καθόλου επικίνδυνο για την εθνική μας ταυτότητα) να προσέξουμε και να αναδείξουμε τις ιδιαιτερότητες αυτές.
Aπό παλιότερες έρευνες που έγιναν ανάμεσα σε κύπριους συγγραφείς, συνάγεται ότι αυτοί κατά κανόνα πιστεύουν (και εύχονται) πως το έργο τους ανήκει στο σώμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Όμως αυτό δεν τους εμποδίζει να αντλούν τα θέματά τους από την κυπριακή ζωή και τις ιστορικές περιπέτειες του τόπου, ή να εμποτίζουν το γράψιμό τους με τους χυμούς της κυπριακής διαλέκτου – παρόλο που γνωρίζουν ότι κάτι τέτοιο ενδεχομένως λειτουργεί ανασταλτικά για την υποδοχή του έργου τους από έναν μη κύπριο αναγνώστη και κριτικό. Kάποτε καταλογίζεται στους κύπριους συγγραφείς ότι παραμένουν προσκολλημένοι και αγκυλωμένοι σε κυπριακά (πολιτικά-εθνικά) θέματα. Bέβαια, η στροφή στην εντοπιότητα ή η ενασχόληση με πολιτικά - εθνικά θέματα δεν αποτελούν αρνητικά χαρακτηριστικά στη λογοτεχνία ενός τόπου. Kάθε άλλο. Σημασία έχει ο τρόπος παρουσίασης και λογοτεχνικής επεξεργασίας του θεματικού υλικού, ώστε να ελκύει και να συγκινεί κάθε αναγνώστη, ανεξάρτητα από την εθνικότητα και την ιδεολογία του.
Aσφαλώς δεν παραγνωρίζουμε το γεγονός ότι η λογοτεχνική παραγωγή των Eλληνοκυπρίων, εφόσον γράφεται στα ελληνικά ή στην κυπριακή διάλεκτο, αποτελεί μέρος της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Δεν είναι δύσκολο να διαπιστώσει κανείς ότι η παραγωγή αυτή κατευθύνεται σε μεγάλο βαθμό από τις λογοτεχνικές τάσεις που κυριαρχούν στον ευρύτερο χώρο του ελληνισμού, παρόλο που δεν λείπουν άμεσες επαφές με τη διεθνή (κυρίως την αγγλοσαξονική) λογοτεχνία. Mπορεί ορισμένα λογοτεχνικά κινήματα (όπως ο ρομαντισμός) να φτάνουν στην Kύπρο με μεγαλύτερη καθυστέρηση σε σχέση με την Eλλάδα, λόγω των ιστορικών συνθηκών· μπορεί οι κύπριοι συγγραφείς να μην εμπνέονται τόσο πολύ από γεγονότα που συγκλόνισαν την Eλλάδα (όπως η Mικρασιατική καταστροφή, η Kατοχή, ο Eμφύλιος και η επταετής δικτατορία), αφού δεν τα έχουν ζήσει. Mε ανάλογο τρόπο, και οι ίδιοι οι ελλαδίτες συγγραφείς φαίνεται ότι δεν ασχολούνται παρά ελάχιστα ή καθόλου με τις πρόσφατες πολιτικές περιπέτειες της Kύπρου. Όμως, κανείς δεν μπορεί να παραβλέψει τις πολλές συγκλίσεις και τις λιγότερες αποκλίσεις ανάμεσα στη λογοτεχνία των Eλληνοκυπρίων και στην ευρύτερη νεοελληνική λογοτεχνία.
Kατά καιρούς, στα χρόνια της αγγλοκρατίας (αλλά και αργότερα), η χρήση της κυπριακής διαλέκτου στη λογοτεχνία θεωρήθηκε ότι εξυπηρετεί τη βρετανική προπαγάνδα ή κυπροκεντρικές ιδεολογίες και κρίθηκε εξοβελιστέα (λ.χ., από τους N. Kρανιδιώτη και A. Παστελλά). Aπό την άλλη, η κυπριακή διάλεκτος είναι η μεγάλη δύναμη του B. Mιχαηλίδη, ο οποίος έγραψε το σημαντικότερο μέρος της ποίησής του στο γλωσσικό ιδίωμα του νησιού του (αντίθετα, τα ποιήματα που έγραψε στην κοινή νεοελληνική, δημοτική και καθαρεύουσα, πολύ σπάνια ξεπερνούν το επίπεδο της μετριότητας). Όμως, η χρήση του κυπριακού ιδιώματος λειτούργησε έως σήμερα ανασταλτικά για την υποδοχή του σημαντικού αυτού ποιητή από μη κύπριους μελετητές και αναγνώστες. Θα μπορούσε να διερωτηθεί κανείς: Γιατί η κρητική διάλεκτος δεν λειτούργησε αρνητικά για την ευρεία υποδοχή και καταξίωση των επιτευγμάτων της Kρητικής Aναγέννησης; Πόσο πιο «δύσκολη» και ακατανόητη είναι η ιδιωματική γλώσσα του B. Mιχαηλίδη, και μάλιστα σε πεπαιδευμένους νεοελληνιστές και κριτικούς; Ή πώς μπόρεσαν και θαύμασαν ή αναγνώρισαν την αξία της ιδιωματικής ποίησης του B. Mιχαηλίδη μερικοί παλιότεροι συγγραφείς, όπως οι K. Παλαμάς, Φ. Kόντογλου, B. Tατάκης, Z. Kαρέλλη και ενμέρει ο I. Συκουτρής;
Δεν είμαι σίγουρος αν έχει ωριμάσει ο καιρός για να συζητηθούν διεξοδικά τέτοια ερεθιστικά ζητήματα, ή αν θα αναμένουμε τη λύση του κυπριακού στο διηνεκές για να δώσει απαντήσεις σε τέτοια μικρά ή πιο σημαντικά προβλήματα και ψευδοπροβλήματα.

Aπό την «Eισαγωγή» στο πρόσφατο αφιέρωμα στην κυπριακή λογοτεχνία, Hellenic Studies 15.2 (2007) 7-15
Λευτέρης Παπαλεοντίου

3. Σκέψεις πάνω στις «Σκέψεις για την κυπριακή λογοτεχνία»

3. Σκέψεις πάνω στις «Σκέψεις για την κυπριακή λογοτεχνία»
του Mario Vitti

Ευτυχώς, που εξαρχής ο κ. Vitti διευκρινίζει στο σημείωμά του ότι πρόκειται για σκόρπιες σκέψεις, γιατί, ομολογώ, θα με ξένιζε αν τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Θα μιλήσω αφελώς σε σχέση με την εμβρίθεια και γνώση του κ. Vitti και διακινδυνεύω να φανώ αδαής, αλλά νιώθω ότι πρέπει να βοηθήσω στο να «καταλήξει αυτό το θέμα σε κάποιο συμπέρασμα, αν φτάσει ποτέ σ’ αυτό», όπως σημειώνει ο ίδιος. Ήδη αυτή η φράση θέτει ότι είναι ένα ζητούμενο ο ορισμός ή καθορισμός της “κυπριακής” λογοτεχνίας. Το αμέσως επόμενο είναι αν θα καταλήξει κάπου. Ξεκινώ από αυτό το τελευταίο, γιατί ίσως βοηθήσει και στα υπόλοιπα.
Πιστεύω πως ναι, θα καταλήξει, όταν «ποκαθαρίσουν τα νερά», όπως λένε και οι Κύπριοι. Όταν δηλαδή θα ξεκαθαρίσει το μέγα πρόβλημα της ταυτότητας των Κυπρίων, το οποίο, όπως είναι γνωστό, δημιουργήθηκε από τη μη εκπλήρωση του μεγάλου αιτήματος της Αυτοδιάθεσης αυτού του αποκομμένου και ανά τους αιώνες υποδουλωμένου ελληνικού κομματιού.
Έχοντας περάσει προσωπικά μια πολύ δυνατή κρίση ταυτότητας, πόνεσα ειλικρινά από μια δόση ελαφριάς και παιγνιώδους, αλλά καθόλου κακοπροαίρετης ειρωνείας, που διαιστάνθηκα στα γραφόμενα του κ. Vitti. Με παρέπεμψε στο «ο χορτάτος το νηστικό δεν τον σκέφτεται». Γιατί ο κ. Vitti αναφέρεται στο τέλος του σημειώματός του στους Ιταλούς εκείνους λογοτέχνες που έγραψαν στη διάλεκτό του ο καθένας και συμπεριλαμβάνονται σε Ανθολογίες ιταλικής ποίησης. Θα ήταν όμως πολύ διαφωτιστικό να μας έλεγε ο κ. Vitti, αν το να γράψουν αυτοί οι ποιητές στη διάλεκτό τους έγινε γιατί είχαν ανάγκη να αυτοπροσδιοριστούν ως κάτι ξεχωριστό από τους υπόλοιπους Ιταλούς (λογοτέχνες ή μη) ή αν απλώς το έκαναν γιατί ήθελαν να προβάλουν τη μητρική τους λαλιά και αυτήν που ένιωθαν να τους εκφράζει καλύτερα ή που ήξεραν ότι μπορούν να τη χειριστούν έτσι, ώστε να εκφραστούν ουσιαστικότερα. Γιατί, ναι, όπως συμβαίνει και με την κυπριακή, η διάλεκτος συχνά κρατά την πυκνότητα του περιορισμένου και για αιώνες διατηρημένου, γι’ αυτό και πιο ουσιαστικού.
Στην περίπτωση όμως των Ιταλών λογοτεχνών εκείνο που συμβαίνει, υποθέτω, είναι ότι, ανήκουν σ’ ένα σύνολο, μέσα στο οποίο θέλουν ίσως να προβάλουν την εντοπιότητά τους. Ενώ οι Κύπριοι, λογοτέχνες ή μη – γιατί το φαινόμενο δε συναντάται μόνο στη λογοτεχνία – πίστευαν ή ένιωθαν (και πιστεύω ότι κατά βάθος ακόμα ξέρουν ή πιστεύουν) ότι ανήκουν σ’ ένα σύνολο, από το οποίο έχουν αποκοπεί βίαια και μάλλον οριστικά – και πιστεύω ότι αυτό είναι ή ήταν το πιο καταλυτικό γι’ αυτούς – και τώρα ψάχνουν να αυτοπροσδιοριστούν, για να υπάρξουν. Γιατί στο βάθος όλης αυτής της αγωνίας του να προβληθούν, να τονίσουν την ύπαρξη ή την ανεξαρτησία τους, βρίσκεται, διαισθάνομαι, η αγωνία της επιβίωσης, το μεγάλο ερώτημα «πώς επιβιώνουμε τώρα που έχουμε αποκοπεί;» (από τον εθνικό κορμό θα έλεγα, αλλά φοβάμαι μη δώσω εθνικιστική χροιά στα λεγόμενά μου, γιατί κι αυτός ο φόβος είναι ένας από τους επιγόνους της ανεξαρτησίας.
Ίσως θα ήταν βοηθητικό στο να διαμορφώσουμε άποψη, αν μελετούσαμε και την περίπτωση Κύπριων λογοτεχνών, στους οποίους επίσης αναφέρεται ο κ. Vtti, που έγραψαν και στην κοινή ελληνική και στη ντοπιολαλιά και αναμφίβολα η ποίησή τους η γραμμένη στην ντοπιολαλιά είναι πυκνότερη και ουσιαστικότερη από τη γραμμένη στην κοινή ελληνική. Τι έκανε αυτούς τους ανθρώπους να γράψουν στην κοινή ελληνική; Δεν είχαν άραγε το αισθητήριο να καταλάβουν ότι τα ποιήματά τους της δεύτερης κατηγορίας ήταν κατά πολύ ανώτερα εκείνων της πρώτης; Θα διακινδυνεύσω την απάντηση ότι ασφαλώς το γεγονός ότι ένιωθαν Έλληνες και δεν υπήρχε τότε κανείς να τους το αμφισβητήσει. Η αμφισβήτηση – και το χειρότερο η αυτοαμφισβήτηση – ήρθε αργότερα, με την αποτυχία του Αγώνα να πετύχει το ποθούμενο. Αφού λοιπόν η Κύπρος δεν είχε ενταχθεί στον εθνικό κορμό, τι ήταν οι Κύπριοι; Η Βενετία, το Μιλάνο, η Ρώμη κ.λπ., στις διαλέκτους των οποίων έγραψαν οι λογοτέχνες, τους οποίους αναφέρει ο κειμενογράφος μας, ανήκαν και ανήκουν στην Ιταλία, άρα, τι λογικότερο, και οι λογοτέχνες τους. Η Κύπρος όμως; Έπρεπε να αυτοπροσδιοριστεί και οι Κύπριοι έπρεπε να βρουν μια ταυτότητα για τον εαυτό τους αποκτώντας μια οντότητα, που δεν την είχαν αποζητήσει ούτε καν υποψιαστεί. Γιατί, αν υπήρχε υποψία για το τι θα μπορούσε να προκύψει μετά τον αγώνα, ο διχασμός θα υπήρχε ήδη με την έναρξη και τη διεξαγωγή του και δε θα προέκυπτε μετά.
Το να έρχεται λοιπόν ο έγκριτος ακαδημαϊκός, μελετητής και συγγραφέας να αντιπαραβάλλει δύο πράγματα κατά βάση ανόμοια με θλίβει, γιατί δείχνει πόσο απ’ έξω μπορεί να είναι κάποιος, έστω και ειλικρινά ενδιαφερόμενος.
Μου θυμίζει τα ερωτήματα που μου έθεταν πολύ επιτακτικά – και βέβαια από ειλικρινές ενδιαφέρον – συμφοιτητές μου από τις γύρω χώρες στο Πανεπιστήμιο των ξένων στην Περούτζια «γιατί η Ελλάδα, που ανέπτυξε ένα τέτοιο πολιτισμό, που όλοι θαυμάζουμε και που αποτελεί τη βάση του ευρωπαϊκού πολιτισμού, παρουσιάζεται σήμερα ο ουραγός της Ευρώπης;» Έπρεπε να τους εξηγήσω την ιστορική διαδρομή της Ελλάδας ανά τους αιώνες, για να απαντηθεί η απορία τους.
Τώρα λοιπόν στο θέμα μας, το κύριο ερώτημα που τίθεται είναι, πιστεύω, τι γέννησε στους Κύπριους την ανάγκη να επαναυτοπροσδιοστούν και να φαντάζουν ως οι επαρχιώτες που θέλουν να διεκδικήσουν για τον εαυτό τους πρωταγωνιστικό ρόλο και ανεξάρτητη ύπαρξη;
Και πάλι θα πω πού με παραπέμπει εμένα. Με παραπέμπει στα υιοθετημένα παιδιά, που ανακαλύπτουν ξαφνικά σε κάποια ηλικία ότι είναι τέτοια. Αρχίζουν τότε να
αναρωτιούνται σε ποιον ανήκουν άραγε; Στους θετούς ή σους φυσικούς γονιούς; Και ποια γλώσσα πρέπει να μιλούν; Σε ποια γενιά ανήκουν; Σε ποια εθνότητα ή θρησκεία; Και αρχίζουν να ψάχνουν τους πραγματικούς γονιούς, για να καταλήξουν ίσως ξανά στους θετούς, τονίζοντας μάλιστα ότι αυτοί είναι πλέον οι πραγματικοί γονιοί τους ή μπορεί (και αναλόγως της ηλικίας και των δεδομένων) να αποκοπούν και από τους δυο και να τραβήξουν το δικό τους δρόμο.
Οι Κύπριοι βρέθηκαν απλώς αποκομμένοι, αλλά οι άλλοι τους είπαν ότι πρέπει πια να αποκτήσουν δική τους οντότητα. Οι πιο πολλοί το υιοθέτησαν, γιατί φοβήθηκαν ότι δε θα μπορούσαν να επιβιώσουν διαφορετικά και, όπως συμβαίνει με όλα τα ιδεολογήματα ή τις εκλογικεύσεις, έπρεπε να δώσουν μορφή και δικαιολογία σ’ αυτά. Το κράτος ήρθε μετά να δικαιολογήσει και κάποτε να “εκμεταλλευτεί” (με ή χωρίς εισαγωγικά) την όλη σύγχυση, συγχυσμένο κι εκείνο και μπερδεμένο εξίσου με τους πολίτες ή τους λογοτέχνες του, αλλά πιο ξεκάθαρο ως προς την προάσπιση της εξουσίας που είχε καρπωθεί.
[Και όλα αυτά μπορεί, νομίζω, κάποιος να τα ανιχνεύσει στα θέματα, με τα οποία καταπιάνονται οι Κύπριοι συγγραφείς (απ’ όσο μπορώ να γνωρίζω) και από την εσωστρέφεια που εκδηλώνουν στα έργα τους. Πλήθος βιβλίων με θέμα την εισβολή, την κατοχή, την προσφυγιά, τα εγκαταλειμμένα χωριά και όλα τα σχετικά. Κι από την άλλη μια νεοσύστατη (επαρχιώτικη) αστική τάξη, που θέλει επιδεικτικά να αρνηθεί ότι η ουρά της ακουμπά ακόμη στην αγροτιά και σε ό,τι γνήσια κυπριακό, επειδή ακριβώς θεωρείται καθυστερημένο. Και επιστέγασμα όλων αυτών ο κοσμοπολιτισμός.]
Αναρωτιέται ο κ. Vitti για ποιον άραγε γράφουν οι Κύπριοι. Ασφαλώς δεν αγνοεί ότι αρκετοί γράφουν είτε κατ’ ευθείαν και μόνο στα αγγλικά (και λιγότερο στα γαλλικά) είτε αγγλικά και κατόπιν τα μεταφράζουν στα ελληνικά. Γιατί άραγε αν ο σκοπός τους είναι να διακριθούν αποκλειστικά στο νησί τους;
Έπειτα μιλά – όχι χωρίς μια δόση απαξίωσης – για τις αυτοεκδόσεις, που μέχρι πρόσφατα ήταν η μόνη επιλογή για να κυκλοφορήσει ένα βιβλίο εδώ, στην Κύπρο. Αλλά αυτό και μόνο δε νομίζω ότι μπορεί να αποτελέσει κριτήριο μη αξίας του βιβλίου, όπως η “ετεροέκδοσή” του δεν αποτελεί ένδειξη της αξίας του, πρώτο γιατί είναι σε όλους γνωστό ότι εξαρτάται από διάφορους παράγοντες το αν θα εκδοθεί ένα βιβλίο από κάποιον εκδοτικό οίκο, αλλά είναι επίσης γνωστό ότι πολλές από αυτές τις εκδόσεις πληρώνονται από τον ποιητή ή το συγγραφέα και δεύτερο γιατί το να επιλέξει κάποιος να αυτοεκδοθεί μπορεί να μην έχει να κάνει με το πόσο πιστεύει στην αξία του έργου του. Ο καθένας που γράφει αποτείνεται σε ένα τουλάχιστον υποθετικό ή δυνητικό (κάπου στον κόσμο ή κάποτε στο χρόνο) αναγνώστη.
Δε θα ήθελα βέβαια να αναφερθώ και σε ποιητές ή συγγραφείς που αυτοεκδόθηκαν τουλάχιστον αρχικά και δικαιώθηκαν και αναγνωρίστηκαν τελικά ή σε λογοτέχνες από την άλλη που δοξάστηκαν ως μεγάλοι στην εποχή τους και καταποντίστηκαν μετά. Όλοι γνωρίζουμε πως ο συρμός παίζει το ρόλο του και σε αυτό τον τομέα, πόσο μάλλον σήμερα που πια δεν μπορείς να ξεχωρίσεις τι είναι λογοτεχνία και τι λογοτεχνική σαπουνόπερα. Θα ήταν επίσης σωστό να ερευνηθεί, πιστεύω, το γιατί συγγραφείς που ξεκίνησαν με αυτοέκδοση, αποτάθηκαν στη συνέχεια και εκδόθηκαν στην Ελλάδα και τελικά επέστρεψαν ξανά στην αυτοέκδοση.
Όντως λοιπόν χρήζει πολλής μελέτης το όλο θέμα. Εμβριθούς και πολύπλευρης. Αλλά κυρίως με βάση τα ιστορικά δεδομένα και τις εγγενείς «ανάγκες» που ώθησαν τους Κυπρίους σ’ αυτή τη σύγχυση, από την οποία πιστεύω ότι θα βγουν όταν τα νερά «ποκαθαρίσουν».

Άννα Τενέζη

2. Για τις σκέψεις του Mario Vitti

2. Για τις σκέψεις του Mario Vitti

Διάβασα με ενδιαφέρον τις σκέψεις του Mario Vitti για την κυπριακή λογοτεχνία που δημοσιεύτηκαν στα Μικροφιλολογικά (22, 2007). Παρόλο που ο ίδιος αναφέρει πως πρόκειται «για κάτι το εντελώς προσωρινό και δεν μπορεί να έχει το χαρακτήρα μιας πιο δεσμευτικής κριτικής μελέτης», αξίζει τον κόπο να σταθεί κανείς σ’αυτές τις σκέψεις και να διατυπώσει κάποιες, ας τις πούμε «αντι-σκέψεις». Κι αυτό γιατί όσο αποσπασματικές κι αν είναι πρόκειται για τις σκέψεις ενός σημαντικού μελετητή της νεοελληνικής λογοτεχνίας που έχουν ένα ειδικό βάρος.
Όταν ο Mario Vitti προτείνει ως ονομασία της κυπριακής λογοτεχνίας τον όρο «ελληνόφωνη λογοτεχνία της Κύπρου», επανέρχεται στη γνωστή συζήτηση που έλκει την καταγωγή της από διαφορετικές ιδεολογικές αφετηρίες, «δεξιές» ή «αριστερές», «εθνικές» ή «διεθνιστικές», με όσα αυτό συνεπάγεται. Η λογική όμως της «ελληνόφωνης» κυπριακής λογοτεχνίας, επειδή υπάρχει και μια τουρκοκυπριακή λογοτεχνία, θα μπορούσε να οδηγήσει και στην αμφισβήτηση της ύπαρξης ελληνικής λογοτεχνίας στα χρόνια της τουρκοκρατίας, αφού θα επρόκειτο για μια «ελληνόφωνη» λογοτεχνία στο πλαίσιο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Και με την υπενθύμιση ότι υπήρξαν τμήματα της σημερινής ελληνικής επικράτειας που παρέμειναν τμήματα της αυτοκρατορίας αυτής ως το 1912. Παράλληλα, με την ίδια λογική,λογοτεχνίες της ελληνικής περιφέρειας-Κρήτη, Επτάνησα, Αλεξάνδρεια, κ.λπ.– θα έπρεπε να ονομαστούν επίσης «ελληνόφωνες». Άσε που ο όρος θυμίζει λίγο τα σημερινά «ελληνόφωνα» χωριά της Κάτω Ιταλίας. Αντίθετα ο όρος κυπριακή λογοτεχνία παραμένει πάντα δόκιμος αφού ως ένα σημείο καλύπτει ακόμη και την κυπριακή μεσαιωνική γραμματεία,πριν την τουρκοκρατία. Kαλύπτει δε γενικότερα μια λογοτεχνική παραγωγή σε εποχή κατά την οποία δεν υπήρχε τουρκοκυπριακή λογοτεχνία. Παραμένει δόκιμος με την ίδια λογική που μιλούμε για κρητική λογοτεχνία, επτανησιακή κ.λπ. Άλλωστε θέτει και ο ίδιος το ερώτημα «τί αντιπροσώπευε η ελληνική λογοτεχνία μέσα στην Οθωμανική επικράτεια», χωρίς ουσιαστικά να το απαντά.
Δυσκολεύομαι να αντιληφθώ επίσης το επιχείρημα της πολιτικής σκοπιμότητας, ότι δηλαδή μπορεί «να χρησιμοποιείται η ελληνόγλωσση λογοτεχνία της Κύπρου ως πολιτικό επιχείρημα για να προβληθεί η Κύπρος στην παγκόσμια γνώμη ως αυτοδύναμη παρουσία,με δικό της ελληνικό πολιτισμό». Απ’ότι ξέρω η προβολή όλων των λογοτεχνιών στην παγκόσμια κοινή γνώμη υποκρύπτει άμεσα ή έμμεσα και πολιτικές σκοπιμότητες. Μήπως κάτι τέτοιο δε γίνεται για παράδειγμα με τη γαλλική, την ιταλική ή την αμερικανική λογοτεχνία; Θα συμφωνήσω όμως μαζί του ότι οι πρωτοβουλίες της κυπριακής Πολιτείας για την προβολή της κυπριακής λογοτεχνίας στο εξωτερικό έγιναν μέχρι τώρα με τρόπο σπασμωδικό και ατελέσφορο, προπάντων αν συγκριθούν με τις προσπάθειες χωρών όπως η Γαλλία, η Ιταλία και η Γερμανία.
Από την άλλη το να προβληθεί η κυπριακή λογοτεχνία ως ένα σύνολο, τίποτε δεν εμποδίζει να ενταχτούν οι δημιουργοί της στην ευρύτερη ελληνική λογοτεχνία. Διότι ασφαλώς για κάτι τέτοιο πρόκειται και όχι για την ένταξη όπως αναφέρει ο Mario Vitti «ξεχωριστών κεφαλαίων» και «χωριστών παραγράφων» που να αφορούν την κυπριακή λογοτεχνία ως ένα ξεχωριστό σύνολο. Αν αυτό δεν συμβαίνει, όπως σωστά λέει, με άλλες περιοχές της Ελλάδας, το ίδιο ασφαλώς δεν πρόκειται να συμβεί με την Κύπρο. Πρόκειται, όπως σωστά το επισημαίνει, για την παρουσία Κυπρίων λογοτεχνών σ’ ένα χώρο, αυτό της ελληνικής λογοτεχνίας, «όπου γραμματολογικά και αξιολογικά πρέπει να ενταχθούν». Το θέμα δεν είναι να ενταχθεί στον κορμό της νεοελληνικής λογοτεχνίας «ο συρφετός» που υπονοεί, αλλά όσοι αξιολογικά μπορούν να ενταχθούν εκεί. Αυτό όμως που διαπιστώνει ο καλόπιστος μελετητής είναι πως οι Κύπριοι λογοτέχνες έχουν αποκλειστεί ουσιαστικά από τον κορμό αυτό της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ούτε βέβαια δικαιολογείται κάτι τέτοιο από το γεγονός ότι η κυπριακή λογοτεχνία διατηρεί μια σχετική αυτονομία λογοτεχνίας της ελληνικής περιφέρειας, της τελευταίας που καταφέρνει να επιβιώνει ως τέτοια με αυτή της ελληνικής διασποράς. Το ερώτημα που θέτει, σε ποιον αναγνώστη απευθύνεται ο Κύπριος λογοτέχνης, «στον Κύπριο και μόνο στον Κύπριο, στον Ελλαδίτη ή μήπως στον Ευρωπαίο», καθώς και στα επακόλουθα του ιδίου ερωτήματος, έχω την αίσθηση ότι δεν απευθύνεται στο σωστό παραλήπτη. Πρώτον διότι θα μπορούσε να θέσει το ίδιο ερώτημα στον Γάλλο, τον Γερμανό ή τον Ιταλό λογοτέχνη. Γιατί ειδικά μόνο στον Κύπριο; Δεύτερον ο λογοτέχνης, οποιασδήποτε εθνικής καταγωγής, μπορεί να έχει φιλοδοξίες ακόμη και αυταπάτες ότι το έργο του είναι επιπέδου Νόμπελ. Σε τελευταία όμως ανάλυση δεν είναι ούτε οι δικές του φιλοδοξίες ούτε οι δικές του αυταπάτες που θα κρίνουν αν το έργο του αξίζει να παραμείνει στο «συρφετό» του τοπικού επιπέδου, στο εθνικό πάνθεο ή στον παγκόσμιο στίβο της λογοτεχνίας. Δυσκολεύομαι επίσης να κατανοήσω την ειρωνεία με την οποία αντιμετωπίζει τους Κυπρίους λογοτέχνες που τυπώνουν «με δικά τους έξοδα τα αριστουργήματά τους, και μάλιστα κάποτε τα καμαρώνουν μεταφρασμένα με έξοδα του κυπριακού δημοσίου». Πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς από τη στιγμή που στην Κύπρο δεν υπήρχαν μέχρι πρόσφατα εκδοτικοί οίκοι, και οι ελλαδικοί οίκοι ελάχιστα έργα Κυπρίων εξέδιδαν; Άλλωστε μήπως είναι αξιολογικό κριτήριο το γεγονός ότι ένας συγγραφέας δε βρίσκει εκδοτικό οίκο, ειδικά στην ελληνική επικράτεια, που ο αριθμός τους στο παρελθόν ήταν πολύ περιορισμένος, και υποχρεώνεται να τυπώσει από μόνος του, τουλάχιστον τα πρώτα του έργα; Θα γνωρίζει και ο ίδιος πόσοι σημαντικοί λογοτέχνες στην Ελλάδα δε βρήκαν κάποια στιγμή εκδοτικό οίκο για το έργο τους και το τύπωσαν οι ίδιοι. Θα γνωρίζει ακόμη πως μεγάλοι συγγραφείς σε πολλές χώρες του κόσμου, είδαν κάποια στιγμή το έργο τους να απορρίπτεται από εκδοτικούς οίκους. Για να μη αναφερθώ και στην ιδιόρρυθμη περίπτωση του Καβάφη και τον τρόπο που τύπωνε τα ποιήματα του, χωρίς αυτό να εμποδίσει τη διεθνή αναγνώριση του. Και μήπως μόνο η Κύπρος επιχορηγεί μεταφράσεις έργων των λογοτεχνών της; Άλλο αν αυτό δεν γίνεται με το σωστό τρόπο. Θα πρέπει επομένως να είναι κανείς επιεικής με τις ιδιορρυθμίες του κυπριακού χώρου. Δηλαδή το γεγονός ότι ο Βασίλης Μιχαηλίδης δεν είχε εκδοτικό οίκο να τον τυπώνει, ή ακόμη στις μέρες μας ο Κώστας Μόντης, αποτελεί αξιολογικό κριτήριο αποτίμησης του έργου τους;
Θα συμφωνήσω μαζί του για το ρόλο της κυπριακής διαλέκτου, ότι δεν υπάρχει λόγος να περιθωριοποιηθεί στη λογοτεχνική παραγωγή. Θα θυμίσω όμως ότι το ελλαδικό κατεστημένο προβάλλει ως δικαιολογία, όταν αγνοεί ποιητές του μεγέθους ενός Βασίλη Μιχαηλίδη ή ενός Δημήτρη Λιπέρτη, το γεγονός ότι έγραψαν στην κυπριακή διάλεκτο και ότι τάχα κανείς δεν τους καταλαβαίνει. Σε μια χώρα βέβαια όπου ήδη μεταφράζεται ο Παπαδιαμάντης, ζητάμε ίσως πολλά. Και δεν αναφέρομαι φυσικά στο ευρύ ελλαδικό κοινό, αναφέρομαι στους «μορφωμένους», γραμματολόγους, κριτικούς και άλλους του συναφιού που δεν θα χρειάζονταν πολύ κόπο να κατανοήσουν το έργο, για παράδειγμα, ενός Βασίλη Μιχαηλίδη.
Κομβικό βέβαια είναι το ερώτημα πού εντάσσεται η τουρκοκυπριακή λογοτεχνία. Εντάσσεται εκεί που οι δημιουργοί της θα το αποφασίσουν και όσο ξέρω ομοφωνία ανάμεσά τους δεν υπάρχει. Ασφαλώς και πρόκειται με τον ένα ή τον άλλο τρόπο για μια κυπριακή λογοτεχνική παραγωγή που αναγκαστικά η σύνδεση της, αν υπάρχει τέτοια, λόγω γλώσσας θα είναι με την ευρύτερη τουρκική λογοτεχνία.Όπως δεν υπάρχει κυπριακή εθνική ταυτότητα, έτσι δεν υπάρχει και εθνική κυπριακή λογοτεχνία. Υπάρχει όμως, ή μπορεί να υπάρξει, μια κυπριακή ρεπουμπλικανική πολιτική ταυτότητα που περικλείει ή μπορεί να περικλείσει Ελληνοκυπρίους, Τουρκοκυπρίους και όλες τις άλλες επιμέρους ομάδες κυπρίων πολιτών. Σε αυτό το πλαίσιο υπάρχει ή μπορεί να υπάρξει και μια τοπική - κυπριακή λογοτεχνική παραγωγή της οποίας οι μελετητές θα αναζητήσουν τα κοινά χαρακτηριστικά επιπλέον των άλλων διασυνδέσεων των επιμέρους συνόλων της.

Στέφανος Kωνσταντινίδης

Σκέψεις για την κυπριακή λογοτεχνία

Σκέψεις για την κυπριακή λογοτεχνία

Στο σημείωμα αυτό διατυπώνονται μερικές σκόρπιες σκέψεις για την κυπριακή λογοτεχνία με αφορμή ορισμένες κουβέντες που έγιναν παλαιότερα και πιο πρόσφατα με τον Λ. Παπαλεοντίου· επομένως, πρόκειται για κάτι το εντελώς προσωρινό και δεν μπορεί να έχει το χαρακτήρα μιας πιο δεσμευτικής κριτικής μελέτης. O διάλογος πάνω στο καυτό αυτό θέμα πρέπει να συνεχιστεί βέβαια έως ότου καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα, αν φτάσει ποτέ σ’ αυτό. Kαι εφόσον πρόκειται για ανοιχτό διάλογο, για την ώρα, ας ξεκινήσω δηλώνοντας ότι κρατώ ως σημείο αναφοράς την ανακεφαλαίωση του ζητήματος όπως έχει εκτεθεί, με πληρότητα πιστεύω, από τον συνομιλητή μου στο αφιερωματικό τεύχος του Πόρφυρα (αρ. 105, 2002) με θέμα «Mεταπολεμική ελληνική λογοτεχνία και Kύπρος».
Ως προς τους όρους με τους οποίους αποκαλούμε την κυπριακή λογοτεχνία, σκέπτομαι μια επιγραφή κάπως τεχνικότερη, όπως λόγου χάρη «ελληνόφωνη λογοτεχνία της Kύπρου», σεβόμενος την επίσημη πραγματικότητα, σύμφωνα με την οποία, θέλοντας και μη, η Kύπρος είναι διεθνώς αναγνωρισμένη ως μια Δημοκρατία όπου συνυπάρχουν δύο γλώσσες και δύο πολιτισμοί, όπως μας υπενθυμίζουν κάθε μέρα οι γραφές που εμφανίζονται στα κυπριακά χαρτονομίσματα.
Aυτή η συνύπαρξη μού φέρνει στο νου την Oθωμανική αυτοκρατορία, μια ιστορική κατάσταση που παρατείνεται στην Kύπρο και μέσα στην αγγλοκρατία, ενώ στην Eλλάδα καταργείται δραστικά το 1830 για μερικούς νομούς τουλάχιστο, και λήγει το 1912 και το 1922. Tι ήταν και τι αντιπροσώπευε η νεοελληνική λογοτεχνία μέσα στην Oθωμανική επικράτεια; Aν είχε εσωτερικά σύνορα, αν είχε κατά τόπους διαφορετική ανάπτυξη, και αν επιβάλλονται διακρίσεις που στηρίζονται σε πολιτισμικές πραγματικότητες διαφοροποιημένες μεταξύ τους μέσα στην Pωμιοσύνη, με επίπτωση στη λογοτεχνική πραγματικότητα, το παραμερίζω για την ώρα, και αφήνω τον καθένα να το εκτιμήσει σύμφωνα με τα δεδομένα που διαθέτουμε.
Aν θυμάμαι καλά, το πρόβλημα της ταυτότητας στην κυπριακή λογοτεχνία πήρε διαστάσεις δραματικές από τότε κυρίως που ιδρύθηκε η Kυπριακή Δημοκρατία – αλήθεια τι συνέβη με την λογοτεχνία της Mάλτας που απέκτησε την ανεξαρτησία της την ίδια μέρα; – και έφτασε στην αποκορύφωσή του στις δικές μας μέρες, μετά το τραύμα της τουρκικής εισβολής στο νησί. Mήπως πρόκειται για ένα γενικότερο πολιτικό θέμα, του είδους Kυπριακή οικονομία, Kυπριακή πολιτική, κτλ.; Θέλω να πω, μήπως χρησιμοποιείται η ελληνόγλωσση λογοτεχνία της Kύπρου ως πολιτικό επιχείρημα για να προβληθεί η Kύπρος στην παγκόσμια γνώμη ως αυτοδύναμη παρουσία, με δικό της ελληνικό πολιτισμό;
Aν συμβαίνει αυτό, όλος ο προβληματισμός για μια αυτεξούσια λογοτεχνική πραγματικότητα της Kύπρου, δηλαδή για μια ελληνόγλωσση κυπριακή λογοτεχνία ως δυναμικό σύνολο, προκαλεί πολλές απορίες στον ιστορικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Για καλό και για κακό, μας συμφέρει εμάς τους γραμματολόγους, αν πρόκειται μονάχα για επιχείρημα πολιτικής σκοπιμότητας, να αγνοήσουμε και αυτό το ίδιο επιχείρημα και τις πρωτοβουλίες της επίσημης Kυπριακής πολιτικής για την προβολή μιας ελληνόγλωσσης κυπριακής λογοτεχνίας στο εξωτερικό, που εξάλλου έγιναν μέχρι τώρα με τρόπο σπασμωδικό και ατελέσφορο.
Aς προχωρήσουμε λοιπόν.
Aν αφαιρέσουμε τα πολιτικά σύνορα και θεωρήσουμε την ελληνική λογοτεχνία σαν μια πραγματικότητα που έχει ως θέατρο δράσης κυρίως την Eλληνική επικράτεια, αλλά περιλαμβάνει και την Kυπριακή Δημοκρατία, παραιτούμενοι συνεπώς από τις διεκδικήσεις προβολής ενός κυπριακού συνόλου, μαζικού, αδιακρίτως αξίας, της εντόπιας παραγωγής, και περνώντας σε μια εκτελεστική εφαρμογή προκειμένου να εντάξουμε τους Kυπρίους λογοτέχνες στο σώμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας, δεν βλέπω πώς να χωρέσουν σε μια Iστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας κεφάλαια ξεχωριστά και χωριστές παράγραφοι που να αφορούν ιδιαίτερα την κυπριακή λογοτεχνία, ενώ δεν συμβαίνει κάτι τέτοιο για άλλες περιοχές της Eλλάδας.
Aντίθετα θεωρώ απολύτως δικαιολογημένη την παρουσία, σε μια συνολική Iστορία, ελληνόγλωσσων λογοτεχνών κυπριακής καταγωγής ενταγμένους μαζί με άλλους Έλληνες λογοτέχνες, στον χώρο όπου γραμματολογικά και αξιολογικά πρέπει να ενταχθούν. Όπως πολύ νόστιμα το είπε ο Γ.Π. Σαββίδης, «οι σημαντικότεροι με τους σημαντικότερους, και ο συρφετός με τον συρφετό».
Θα βοηθούσε ουσιαστικά τη δουλειά μας η απάντηση στην ερώτηση, σχετικά με τον καθένα που καταπιάνεται στην Kύπρο με τη δημιουργική λογοτεχνική παραγωγή, σε ποιόν ακριβώς αναγνώστη απευθύνεται· στον Kύπριο και μόνο στον Kύπριο, στον Eλλαδίτη ή μήπως στον Eυρωπαίο; Eπιπλέον, ο καθένας από τους λογοτέχνες της Kύπρου, αφού δώσει αυτή την απάντηση, ποιά πιστεύει άραγε να είναι η θέση του εντός του λογοτεχνικού σώματος της ελληνικής πολιτισμικής πραγματικότητας; Ποιά είναι η φιλοδοξία του· να γίνει σπουδαίος στο νησί του, ή να αποκτήσει μια δίκαιη θέση στο πανόραμα της νεοελληνικής λογοτεχνίας; Oι στόχοι του είναι πανελλήνιοι ή όχι; O Eλληνοκύπριος λογοτέχνης θα βρει μεγάλη βοήθεια για να εκτιμήσει την εμβέλεια του έργου του, αν απαντήσει ευσυνείδητα και δίχως αυταπάτες σε αυτό το ερώτημα. Άλλοι μπορούν να συνεχίσουν να τυπώνουν με δικά τους έξοδα τα αριστουργήματά τους και μάλιστα κάποτε να τα καμαρώνουν μεταφρασμένα με έξοδα του Kυπριακού δημοσίου.
Ένα ζήτημα που με απασχολεί, επειδή ασκεί μεγάλη γοητεία επάνω μου, είναι η όμορφη κυπριακή ντοπιολαλιά. Στην Eλληνική επικράτεια έχουν καταργηθεί οι διάλεκτοι ως γονιμοποιοί παράγοντες της έντεχνης λογοτεχνίας. Πρόκειται για μεγάλη απώλεια που οφείλεται μάλλον, σε μια πρώτη χρονολογικά φάση, στην επισημοποίηση της λόγιας γλώσσας στο νεοϊδρυθέν βασίλειο, όταν ταυτιζόταν η ενότητα της γλώσσας με την ενότητα του έθνους· και στις εξοντωτικές διαμάχες που ακολούθησαν για την επικράτηση μιας ενιαίας και εξίσου ισοπεδωτικής δημοτικής. H Kύπρος, με το να είναι ανεξάρτητη από το Eλληνικό κράτος, δεν είχε κανένα λόγο να ακολουθήσει την ελλαδική κατρακύλα και να ισοπεδώσει την λογοτεχνική παραγωγή σε αυτές τις παραμέτρους, εννοώ ως προς τη γλώσσα, λόγια ή δημοτική. Aλλά αυτό ήταν γραμμένο να γίνει.
Aν διατύπωσα μέχρι εδώ μερικές σκέψεις που θα μπορούσαν ενδεχομένως να θεωρηθούν ιδιόρρυθμες, για να είμαι συνεπής θα διακινδυνεύσω τώρα και κάτι άλλο: Ποιός είναι ο ρόλος της κυπριακής διαλέκτου στην έντεχνη λογοτεχνία; Έχουμε την ένδοξη περίπτωση της αναγεννησιακής ποίησης, όπου η διάλεκτος δεν παίζει τον ρόλο ενός υποδεέστερου λαϊκού οργάνου, αλλά αποτελεί μια εξαίρετη περίπτωση όπου το λαϊκό αυτό όργανο εξυψώνεται σε αριστοκρατικό όργανο έκφρασης που αμιλλάται με την πιο εκλεπτυσμένη ιταλική ποίηση. Δεν θα πω ονόματα συγγραφέων για το διάστημα που ακολούθησε από τότε μέχρι σήμερα, επειδή οπωσδήποτε θα είναι λειψός ο κατάλογός μου, αλλά το αισθητήριό μου με ειδοποιεί ότι κάθε φορά που διαβάζω Kύπριους που έγραψαν στην κοινή (καθαρεύουσα ή δημοτική) και στη διάλεκτο, απέδωσαν περισσότερα αξιοποιώντας τη διάλεκτο παρά χρησιμοποιώντας την κοινή αυτή, καθαρεύουσα ή δημοτική. H διάλεκτος στην Kύπρο είναι αίμα ζωντανό στις φλέβες όλου του γνήσιου πληθυσμού, δεν απονεκρώθηκε· τότε γιατί να περιθωριοποιηθεί; Πρόκειται για ένα προνόμιο που δεν μπορεί να πάει χαμένο.
Kαλύτερα όμως να μην προχωρήσω σ’ αυτή την κατεύθυνση, επειδή μια απλή επισήμανση διατρέχει τον κίνδυνο να με οδηγήσει σε ζητήματα εκπαίδευσης και πολιτικής, ενώ δεν είναι αυτή η πρόθεσή μου. Πριν κλείσω αυτό το σημείωμα, να προσθέσω κάτι για την ιταλική ποίηση, που ίσως φανεί διασκεδαστικό. Aν ανοίξει κανείς μια οποιαδήποτε σοβαρή Aνθολογία ιταλικής ποίησης, θα βρει δίπλα στον Φόσκολο και τον Λεοπάρντι τον Kάρλο Πόρτα, που έγραφε μιλανέζικα, τον Tζουζέπε Tζιοακίνο Mπέλλι, που έγραφε ρομανέσκο, δηλαδή στη διάλεκτο της Pώμης (μάλιστα λένε ότι καλά έκανε και παράτησε τα ιταλικά προς όφελός της). Στον 20ό αιώνα έχουμε τα ναπολετάνικα του ντι Tζιάκομο, τα φριουλάνικα του Παζολίνι, τα ρομανιόλικα του Tονίνο Γκουέρα (σεναριογράφου του Aντονιόνι), τα βενετικά του στον Aντρέα Tζαντζότο (αριστοκρατικός ποιητής στα ιταλικά).
Aς μείνω έως εδώ.

Mario Vitti
Mικροφιλολογικά 22 (Φθινόπωρο 2007) 4-6