ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΙΑΤΙΚΟ ΙΔΙΟΜΕΛΟ

Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν Παρθένον...

Παρασυρμένοι ἀπ᾿ τήν χαρμόσυνη ἀτμόσφαιρα τῶν Χριστουγέννων, δέν στοχαζόμαστε, ὅπως δέν στοχάζονταν καί οἱ μοιρολογῆτρες τοῦ Σικελιανοῦ τήν «σάρκα ποὺ πόνεσε βαθιά», τήν Θεομήτορα πού, ἄν ὄχι ἡ σάρκα, ἡ καρδιά της θά πόνεσε πολύ βαθιά ἐκεῖνες τίς στιγμές πού ὁ Ἰωσήφ ἔνιωσε νά πλημμυρίζῃ τήν ψυχή του ἡ εὔλογη, ἀνθρώπινη, καχυποψία.

Ἕνα ἰδιόμελο ἀπό τήν Α΄ ὥρα τῶν Χριστουγέννων, μέ ἕναν ἀναπάντεχο -καί παρεξηγήσιμο ἐνδεχομένως στά μάτια κάποιων πιστῶν- ρεαλισμό, ἐπικεντρώνεται ἀποκλειστικά στήν ἀνθρώπινη πλευρά τοῦ θείου δράματος:

Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν Παρθένον· Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; Ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι, καὶ τὸν νοῦν καταπλήττομαι. Λάθρα τοίνυν ἀπ᾿ ἐμοῦ γενοῦ ἐν τάχει. Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; Ἀντὶ τιμῆς αἰσχύνην· ἀντ᾿ εὐφροσύνης τὴν λύπην· ἀντὶ τοῦ ἐπαινεῖσθαι τὸν ψόγον μοι προσήγαγες. Οὐκέτι φέρω λοιπὸν τὸ ὄνειδος ἀνθρώπων. Ὑπὸ γὰρ ἱερέων ἐκ τοῦ ναοῦ ὡς ἄμεμπτον Κυρίου σὲ παρέλαβον· καὶ τί τὸ ὁρώμενον;

Ἡ μεταγραφή, γιά ὡρισμένες ἀστοχίες τῆς ὁποίας ζητᾶμε προκαταβολικά κατανόηση, ἔχει ὡς ἑξῆς:

Αὐτά τά λόγια ὁ Ἰωσήφ ἔλεγε στήν Παρθένο:

Μαρία, τί εἶν᾿ τό πρᾶγμα αὐτό πού εἶδα ἐγώ ἀπό σένα;

Πάει νά μοῦ φύγῃ τό μυαλό, σαστίζω καί τά χάνω·

σήκω κρυφά, σήκω γοργά καί φύγε ἀπό κοντά μου.

Μαρία, τί εἶν᾿ τό πρᾶγμα αὐτό πού εἶδα ἐγώ ἀπό σένα;

Ὄχι τιμή, μόνο ντροπή, ὄχι χαρά, μόν᾿ λύπη,

κι ὄχι παινέματα· πομπές εἶναι ἡ δική σου ἡ προῖκα.

Τοῦ κόσμου τήν καταλαλιά ἄλλο δέν ὑποφέρω.

Γι᾿ ἁγνή ἐκ Θεοῦ ἀπ᾿ τοῦ ναοῦ τούς ἱερεῖς σέ πῆρα

καί τώρα τί ᾿ναι τοῦτο ᾿δῶ πού ἔξαφνα ἀντικρίζω;

Ἐκεῖνο πού ἐκπλήττει εἶναι ἡ ἀπουσία αὐτοῦ πού θά μπορούσαμε νά ὀνομάσουμε «κάθαρση», μιά κατακλείδα δηλαδή ὅπου θά γινόταν λόγος γιά τήν παρέμβαση τοῦ Ἀγγέλου τοῦ Θεοῦ καί τήν μεταστροφή τοῦ Ἰωσήφ. Ἡ ἰδιάζουσα αὐτή θέαση τῆς ἀνθρώπινης πλευρᾶς τοῦ θείου δράματος ἐντοπίζεται καί στό ἰδιόμελο τῆς Μεγάλης Παρασκευῆς «Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις...», τοῦ ὁποίου οἱ ἐκπλήσσουσες ὁμοιότητες πρός τό Χριστουγεννιάτικο «Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν Παρθένον...» δέν μπορεῖ νά εἶναι τυχαῖες:  

Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις· λαός μου, τί ἐποίησά σοι ἢ τί σοι παρηνώχλησα; Τοὺς τυφλούς σου ἐφώτισα, τοὺς λεπρούς σου ἐκαθάρισα, ἄνδρα ὄντα ἐπὶ κλίνης ἠνωρθωσάμην. Λαός μου, τί ἐποίησά σοι, καὶ τί μοι ἀνταπέδωκας; Ἀντὶ τοῦ μάννα χολήν∙ ἀντὶ τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με σταυρῷ με προσηλώσατε. Οὐκέτι στέγω λοιπόν· καλέσω μου τὰ ἔθνη κἀκεῖνα με δοξάσουσι σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι· κἀγὼ αὐτοῖς δωρήσομαι ζωὴν τὴν αἰώνιον.

Οἱ ὁμοιότητες μεταξύ τῶν δύο ὕμνων δέν περιορίζονται στό μέλος ἀλλά καλύπτουν ὅλες τίς πτυχές τῆς ποιητικῆς σύνθεσης:

α) Λεξιλογικές: Τάδε λέγει | Ἀντὶ ... ἀντὶ... ἀντὶ τοῦ... | Οὐκέτι [...] λοιπόν

β) Μετρικές: Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν Παρθένον· /  Τάδε λέγει Κύριος τοῖς Ἰουδαίοις· | Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; / λαός μου, τί ἐποίησά σοι ἢ τί σοι παρηνώχλησα; | Ἀπορῶ καὶ ἐξίσταμαι, καὶ τὸν νοῦν καταπλήττομαι. / Τοὺς τυφλούς σου ἐφώτισα, τοὺς λεπρούς σου ἐκαθάρισα | Λάθρα τοίνυν ἀπ᾿ ἐμοῦ γενοῦ ἐν τάχει. / ἄνδρα ὄντα ἐπὶ κλίνης ἠνωρθωσάμην. | Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; / Λαός μου, τί ἐποίησά σοι, καὶ τί μοι ἀνταπέδωκας; | Ἀντὶ τιμῆς αἰσχύνην· ἀντ᾿ εὐφροσύνης τὴν λύπην· ἀντὶ τοῦ ἐπαινεῖσθαι τὸν ψόγον μοι προσήγαγες. / Ἀντὶ τοῦ μάννα χολήν∙ ἀντὶ τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με σταυρῷ με προσηλώσατε. | Οὐκέτι φέρω λοιπὸν τὸ ὄνειδος ἀνθρώπων. / Οὐκέτι στέγω λοιπόν· καλέσω μου τὰ ἔθνη | ...Κυρίου σὲ παρέλαβον· καὶ τί τὸ ὁρώμενον; / ... κἀγὼ αὐτοῖς δωρήσομαι ζωὴν τὴν αἰώνιον.

γ) Συντακτικές, ὅπως π.χ. ἡ διαδοχική σύνταξη τοῦ ἀντὶ μέ δύο οὐσιαστικά καί ἕνα ἔναρθρο ἀπαρέμφατο (Ἀντὶ τιμῆς αἰσχύνην· ἀντ᾿ εὐφροσύνης τὴν λύπην· ἀντὶ τοῦ ἐπαινεῖσθαι τὸν ψόγον μοι προσήγαγες / Ἀντὶ τοῦ μάννα χολήν∙ ἀντὶ τοῦ ὕδατος ὄξος· ἀντὶ τοῦ ἀγαπᾶν με σταυρῷ με προσηλώσατε) κ.λπ.

δ) Σύνολης δομῆς, πρβλ. τήν ἐπανάληψη τῆς κλητικῆς προσφώνησης στά ἐπαναλαμβανόμενα ἐρωτήματα: Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; [...] Μαρία, τί τὸ δρᾶμα τοῦτο ὃ ἐν σοὶ τεθέαμαι; | λαός μου, τί ἐποίησά σοι ἢ τί σοι παρηνώχλησα; [...] Λαός μου, τί ἐποίησά σοι, καὶ τί μοι ἀνταπέδωκας;

ε) Γενικοῦ περιεχομένου, ἀφοῦ καί στίς δυό περιπτώσεις ἔχουμε νά κάνουμε μέ τήν ἔκφραση μιᾶς μομφῆς.

Ὑπάρχει ἐν τούτοις μιά οὐσιώδης διαφορά πού ἔγκειται στήν κατακλεῖδα τῶν δύο ὕμνων: στόν Χριστουγεννιάτικο ἡ ἀπορία παραμένει μετέωρη, ἐνῷ ὁ Πασχαλινός ἐπισφραγίζεται ἀπό τήν τελεσίδικη μεταστροφή τοῦ Θεανθρώπου: καλέσω μου τὰ ἔθνη κἀκεῖνα με δοξάσουσι σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι· κἀγὼ αὐτοῖς δωρήσομαι ζωὴν τὴν αἰώνιον.

Ἡ διαφορετική αὐτή κατάληξη ἑρμηνεύει ἴσως μιά μικρή «διαταραχή» τῆς μετρικῆς ἀντιστοιχίας πού παρουσιάζεται στά Ὑπὸ γὰρ ἱερέων ἐκ τοῦ ναοῦ ὡς ἄμεμπτον / κἀκεῖνα με δοξάσουσι σὺν τῷ Πατρὶ καὶ τῷ Πνεύματι, ὀφειλόμενη πιθανόν στήν ἀναγκαία κατά τό δόγμα ἀναφορά στόν Πατέρα καί τό (Ἅγιον) Πνεῦμα.

Ὅπως μέ πληροφορεῖ ὁ μουσικολόγος Κώστας Μᾶρκος –τόν ὁποῖον καί εὐχαριστῶ- ὁ ὕμνος «Τάδε λέγει Ἰωσὴφ πρὸς τὴν Παρθένον...» ἔχει συντεθῆ ἀπό τόν πατριάρχη Ἱεροσολύμων Σωφρόνιο (γενν. 580 μ.Χ.), ἔχω δέ τήν ἐντύπωση ὅτι καί ὁ ἀντίστοιχός του Πασχαλινός δέν ἀποκλείεται νά εἶναι ἔργο τοῦ ἰδίου. Ἐν πάσῃ περιπτώσει, ἡ προτεραιότητα, νομίζω, ἀνήκει στόν πρῶτο, καί τοῦτο λόγῳ τοῦ ὅτι εἶναι περισσότερο εὔλογο ἡ ἀποστροφή «Οὐκέτι φέρω λοιπὸν» νά προέρχεται ἀπό ἕναν ἄνθρωπο ἀπ᾿ ὅ,τι ἡ παρόμοια «Οὐκέτι στέγω λοιπόν», τήν ὁποία παρουσιάζεται νά ἐκστομίζῃ ὁ Θεάνθρωπος ἀπέναντι σέ ἕναν ὁλόκληρο λαό. Ἴσως ἐδῶ οἱ ἀπαιτήσεις τῆς μετρικῆς ἀντιστοίχισης καί τῶν στερεοτύπων φραστικῶν σχημάτων –πού δέν θά ᾿ταν ὑπερβολή νά ποῦμε πώς λειτουργοῦν περίπου ὅπως οἱ «φόρμουλες» τῆς ἐπικῆς ποίησης- ἔκαναν τόν ὑμνογράφο νά διολισθήσῃ σέ μιά ἐλάχιστη, καί ἀσφαλῶς ἀκούσια, παραχάραξη τῆς μακρόθυμης, θείας φιλευσπλαγχνίας.

Χρίστος Δάλκος