Αντί για απάντηση
Για άλλη μια φορά ο Κωστής Δανόπουλος
επιχειρεί να παραπλανήσει έναν μη ενημερωμένο αναγνώστη και να μεταθέσει αλλού
το πρόβλημα. Δεν είμαι ειδικός καλβιστής για να κομίσω οποιαδήποτε νέα στοιχεία
στην καλβική φιλολογία. Όμως είμαι υποχρεωμένος να μεταφέρω εδώ το αρχικό
δημοσίευμά μου στο κυπριακό περιοδικό Άνευ,
με το οποίο αποδεικνύεται, πιστεύω, τεκμηριωμένα ότι ο Κ. Δανόπουλος έχει
καταχραστεί από το αρχείο Αντώνη Ιντιάνου αδημοσίευτο αρχειακό υλικό που αφορά την
παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη ανάμεσα στους Fr. Nolan kai Th. Falconer. Δεν έχω να προσθέσω
οτιδήποτε άλλο.
Κυριάκος Ιωάννου
Αδημοσίευτη εργασία του Αντώνη Κ. Ιντιάνου
για την παρέμβαση του Ανδρέα Κάλβου
στη διαμάχη
ανάμεσα στους Frederick Nolan και Thomas Falconer
Όπως είναι γνωστό, ο Αντώνης Κ. Ιντιάνος (1899-1968) ασχολήθηκε
επανειλημμένα με την αγγλική περίοδο της ζωής του Ανδρέα Κάλβου και δημοσίευσε
άρθρα και αυτοτελείς μελέτες (1938 κ.ε.). Σε δύο από τα καλβικά δημοσιεύματά του
(1938 και 1961),1 ο κύπριος μελετητής αναφέρεται και στη γνωστή διαμάχη ανάμεσα
στους θεολόγους Frederick Nolan και Thomas Falconer,2 καθώς και στην παρέμβαση
του Α. Κάλβου, όπως αυτή εκτυλίσσεται στο Remarks on a Passage in Eusebius’s
Ecclesiastical History, with Translations in Modern Greek and Italian (Communicated
by M. Calbo to the Rev. Nolan), 1818 (;).
Επιπλέον, ο Α. Ιντιάνος προσπάθησε να συνθέσει και μία άλλη εργασία, μέσα από
την οποία προσδοκούσε να φωτίσει καλύτερα την παρέμβαση αυτή. Τελικά, η εργασία
αυτή (και παρά το γεγονός ότι ο Α. Ιντιάνος εξήγγειλε τη δημοσίευσή της στα
Κυπριακά Χρονικά το 1961)3 δεν παρουσιάστηκε ποτέ –ίσως γιατί ο συγγραφέας της
ήθελε να την εμπλουτίσει περισσότερο. Ωστόσο, στο αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου σώζεται
αρκετό υλικό, που μαρτυρεί την ύπαρξη της εργασίας αυτής, η οποία φέρει τον τίτλο
«Αντρέα Κάλβου: Μια διαιτησία». Συγκεκριμένα, το σχετικό αρχειακό υλικό που
συγκροτεί την αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου αποτελείται από τα εξής μέρη: α)
Δισέλιδη εισαγωγή του Α. Ιντιάνου σε χειρόγραφη μορφή, στην οποία συνοψίζονται το
ιστορικό της διαμάχης ανάμεσα στους δύο θεολόγους και η σχετική παρέμβαση του Α.
Κάλβου· β) τέσσερις υποσημειώσεις σε χειρόγραφη μορφή (τέσσερα φύλλα: 20,3x16,5
εκ.)· γ) σε δύο σώματα σε δακτυλογραφημένη μορφή (με χειρόγραφες διορθώσεις Α.
Ιντιάνου) περιλαμβάνονται: οι πρώτες οκτώ σελίδες του Remarks on a Passage... του
Nolan, όπου παρατίθενται το επίμαχο απόσπασμα από την επιστολή του Μεγάλου
Κωνσταντίνου προς τον Ευσέβιο («Extract from Eusebius “Vit. Const.”, Lib. IV,
XXXVI. p. 646»)· οι σχετικές μεταφράσεις που πλαισιώνουν το απόσπασμα της
επιστολής αυτής από τους Α. Κάλβο, Nolan και Falconer· η επιστολή του Nolan προς
τον Α. Κάλβο στα αγγλικά, μέσω της οποίας ζητά από τον ποιητή να ερμηνεύσει τις
λέξεις σύνεσις και λόγος, και η απαντητική επιστολή του Α. Κάλβου στα ιταλικά· δ)
είκοσι μία χειρόγραφες σελίδες στις οποίες περιλαμβάνονται οι πρώτες δέκα σελίδες
του Remarks on a Passage..., δηλαδή όλα τα πιο πάνω μαζί με τη μετάφραση της
ιταλικής επιστολής του Α. Κάλβου στα αγγλικά από τον Nolan,4 καθώς, επίσης, και μία
νεοελληνική μετάφραση της επιστολής αυτής από τον Α. Ιντιάνο.
Οι πραγματικοί λόγοι που ώθησαν τον Α. Ιντιάνο να προχωρήσει στην εκπόνηση
της εργασίας αυτής άρχισαν να αποκρυσταλλώνονται από το πρώτο καλβικό
δημοσίευμά του, στο οποίο ο μελετητής παρατηρεί ότι ο Α. Kάλβος, από «πολύ νωρίς,
κατά την πρώτη περίοδο της διαμονής του, απέκτησε φήμη σοφού που συνεχίστηκε κι
όταν είχε γυρίσει από την Ελλάδα, για να εγκατασταθεί πια οριστικά στην Αγγλία» –
γεγονός που ώθησε τον Nolan να τον συμβουλευτεί·5 και, προκειμένου να συνεκτιμηθούν η «δύναμη της σκέψης του», «το μέγεθος της μάθησής του», καθώς και
«η συμβολή του στη συζήτηση», εξήγγειλε την αναδημοσίευση του κειμένου αυτού:
«Μια αναδημοσίευση των κειμένων, με εισαγωγή και σχόλιά μου, είναι έτοιμη και
περιμένει τη σειρά της, για να δημοσιευθεί σύντομα, ίσως στην επόμενη έκδοση αυτού
του περιοδικού».6
Συνοψίζοντας, και σύμφωνα πάντα με το σωζόμενο αρχειακό υλικό, φαίνεται ότι
ο Α. Ιντιάνος σκόπευε να αναδημοσιεύσει τις πρώτες δέκα σελίδες του Remarks on a
Passage... με δύο δικές του προσθήκες: μία σύντομη εισαγωγή και μία νεοελληνική
μετάφραση της ιταλικής επιστολής του Α. Κάλβου προς τον Nolan. Στο δημοσίευμα
αυτό περιοριζόμαστε να παραθέσουμε τις δύο αυτές προσθήκες. Ο στόχος είναι διττός:
αφενός, η γνωστοποίηση του σημαντικότερου μέρους μίας αδημοσίευτης εργασίας·
και, αφετέρου, η αντιπαραβολή της εργασίας αυτής με μία άλλη, αρκετά
μεταγενέστερη, του K. Δανόπουλου (2004)· δυστυχώς, όπως θα δείξουμε στη
συνέχεια, στην πρόσφατη αυτή εργασία αναπαράγεται αντιδεοντολογικά και
παραπλανητικά η έρευνα του Α. Ιντιάνου.
ΑΝΤΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ: ΜΙΑ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ7
Έγραψα και στην πρωταρχική μελέτη μου1 ότι ο Κάλβος, πολύ νωρίς, στην πρώτη περίοδο της ζωής του στην Αγγλία, έκανε δημόσιες διαλέξεις στην αίθουσα «Argyll Rooms» του Λοντίνου και κέρδισε φήμη σοφού, που συνεχίστηκε κι όταν γύρισε εκεί από την Ελλάδα για μόνιμη πια διαμονή. Έπαιρνα αφορμή για τούτο το συμπέρασμα κι από άλλες σύγχρονες πληροφορίες, μα πιο πολύ από τη συζήτηση που άναψε ανάμεσα σε δυο αγγλικανούς θεολόγους γύρω από το θέμα τού ποια έπρεπε να ’ναι η σωστή ερμηνεία ενός χωρίου στο βιβλίο για τη ζωή του Μεγάλου Κωνσταντίνου του ιστορικού επισκόπου Ευσέβιου. Πρώτος ο αγγλικανός ιερέας Frederick Nolan στα 1815 έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο An Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate, or Received Text of the New Testament etc, 1815. Σ’ αυτό ο Nolan διατύπωσε κι υποστήριξε τη θεωρία ότι ο Ευσέβιος, με διαταγή του αυτοκράτορα, είχε παραποιήσει σκόπιμα πενήντα τόμους των Αγίων Γραφών, έτσι που να ταιριάζουν με την τοτεσινή αποδεκτή ή επίσημη διδασκαλία της Εκκλησίας. Αυτή την τολμηρή θεωρία χτύπησε, προσπαθώντας να την ανασκευάσει, ο θεολόγος Thomas Falconer στο βιβλίο του: The Case of Eusebius of Caesarea, Bishop and Historian, who is said by Mr. Nolan to have mutilated fifty copies of the Scriptures sent to Constantine the Great; Examined, By Thomas Falconer, A.M., Formerly fellow of Corpus Christi College, Oxford. Oxford: At the University Press for the Author; and sold by J. Parker, 1818. Ο Nolan τότε, για να στηρίξει τη γνώμη του, αποτάθηκε στον έλληνα ελληνιστή Κάλβο, για να γνωματεύσει. Η πολύ δυσεύρετη αλληλογραφία πάνω σ’ αυτό το θέμα, μαζεμένη σ’ ένα μικρό βιβλίο (Κατ. Τυπ. Βιβλίων της Βιβλ. του Βρετ. Μουσείου 4532, aaa, 8), που αναδημοσιεύεται πιο κάτω, φανερώνει ποιο ήταν το αποτέλεσμα της επέμβασης του ποιητή, και δεν θα ’ταν δυνατό να κατανοηθεί το μέγεθος της συμβολής του σ’ αυτή τη συζήτηση χωρίς την εξ ολοκλήρου αναβίωσή της.2 Φανερώνει ακόμη γενικότερα την ευρυμάθεια του λόγιου Κάλβου. Αργότερα, ο Falconer ξαναγυρίζει με μια καινούργια μελέτη του επάνω στο ίδιο θέμα με τίτλο: The Absurd Hypothesis, that Eusebius of Caesarea, Bishop and Historian, was an Editor or Corrupter of the Holy Scriptures, Exposed, in a Second Part of the Case of Eusebius, by the Author of the First: with an Appendix on the Eighth of the Author’s Brampton Lectures in Reply to Observations Contained in a Book Entitled Palaeoromaϊka. Oxford, Printed by W. Baxter, for the Author; and Sold by J. Parker, 1823.3 Ανταπάντησε ο Nolan με μια ανασκόπηση του θέματος στο βιβλίο του: Supplement to an Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate, or Received Text of the New Testament; Containing the Vindication of the Principles Employed in its Defense. By the Rev. Fred. Nolan, LL.D., F.R.S.L., Vicar of Prittlewell. Essex. 1830. London. Published by Messrs. T. and W. Boone, 480, Strand. Sold by the Principal Booksellers (Κατ. Τυπ. Βιβλίων του Βρετ. Μουσείου, 691, d. 221).4
ΑΝΤΡΕΑ ΚΑΛΒΟΥ: ΜΙΑ ΔΙΑΙΤΗΣΙΑ7
Έγραψα και στην πρωταρχική μελέτη μου1 ότι ο Κάλβος, πολύ νωρίς, στην πρώτη περίοδο της ζωής του στην Αγγλία, έκανε δημόσιες διαλέξεις στην αίθουσα «Argyll Rooms» του Λοντίνου και κέρδισε φήμη σοφού, που συνεχίστηκε κι όταν γύρισε εκεί από την Ελλάδα για μόνιμη πια διαμονή. Έπαιρνα αφορμή για τούτο το συμπέρασμα κι από άλλες σύγχρονες πληροφορίες, μα πιο πολύ από τη συζήτηση που άναψε ανάμεσα σε δυο αγγλικανούς θεολόγους γύρω από το θέμα τού ποια έπρεπε να ’ναι η σωστή ερμηνεία ενός χωρίου στο βιβλίο για τη ζωή του Μεγάλου Κωνσταντίνου του ιστορικού επισκόπου Ευσέβιου. Πρώτος ο αγγλικανός ιερέας Frederick Nolan στα 1815 έγραψε ένα βιβλίο με τίτλο An Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate, or Received Text of the New Testament etc, 1815. Σ’ αυτό ο Nolan διατύπωσε κι υποστήριξε τη θεωρία ότι ο Ευσέβιος, με διαταγή του αυτοκράτορα, είχε παραποιήσει σκόπιμα πενήντα τόμους των Αγίων Γραφών, έτσι που να ταιριάζουν με την τοτεσινή αποδεκτή ή επίσημη διδασκαλία της Εκκλησίας. Αυτή την τολμηρή θεωρία χτύπησε, προσπαθώντας να την ανασκευάσει, ο θεολόγος Thomas Falconer στο βιβλίο του: The Case of Eusebius of Caesarea, Bishop and Historian, who is said by Mr. Nolan to have mutilated fifty copies of the Scriptures sent to Constantine the Great; Examined, By Thomas Falconer, A.M., Formerly fellow of Corpus Christi College, Oxford. Oxford: At the University Press for the Author; and sold by J. Parker, 1818. Ο Nolan τότε, για να στηρίξει τη γνώμη του, αποτάθηκε στον έλληνα ελληνιστή Κάλβο, για να γνωματεύσει. Η πολύ δυσεύρετη αλληλογραφία πάνω σ’ αυτό το θέμα, μαζεμένη σ’ ένα μικρό βιβλίο (Κατ. Τυπ. Βιβλίων της Βιβλ. του Βρετ. Μουσείου 4532, aaa, 8), που αναδημοσιεύεται πιο κάτω, φανερώνει ποιο ήταν το αποτέλεσμα της επέμβασης του ποιητή, και δεν θα ’ταν δυνατό να κατανοηθεί το μέγεθος της συμβολής του σ’ αυτή τη συζήτηση χωρίς την εξ ολοκλήρου αναβίωσή της.2 Φανερώνει ακόμη γενικότερα την ευρυμάθεια του λόγιου Κάλβου. Αργότερα, ο Falconer ξαναγυρίζει με μια καινούργια μελέτη του επάνω στο ίδιο θέμα με τίτλο: The Absurd Hypothesis, that Eusebius of Caesarea, Bishop and Historian, was an Editor or Corrupter of the Holy Scriptures, Exposed, in a Second Part of the Case of Eusebius, by the Author of the First: with an Appendix on the Eighth of the Author’s Brampton Lectures in Reply to Observations Contained in a Book Entitled Palaeoromaϊka. Oxford, Printed by W. Baxter, for the Author; and Sold by J. Parker, 1823.3 Ανταπάντησε ο Nolan με μια ανασκόπηση του θέματος στο βιβλίο του: Supplement to an Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate, or Received Text of the New Testament; Containing the Vindication of the Principles Employed in its Defense. By the Rev. Fred. Nolan, LL.D., F.R.S.L., Vicar of Prittlewell. Essex. 1830. London. Published by Messrs. T. and W. Boone, 480, Strand. Sold by the Principal Booksellers (Κατ. Τυπ. Βιβλίων του Βρετ. Μουσείου, 691, d. 221).4
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1. Νέα Εστία, έτ. ΙΒ ́, τόμ. 24, τ. 282, σ. 1237-1244, 15 Σεπτ. 1938, στη σ. 1243 β. Βλ., επίσης,
Σ.Α. Σωφρονίου, Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, Αθήναι, 1960, σ. 21-27. Μ. Vitti, «Il Foscolo, Andrea Calbo e Alcuni Italiani a Londra 1816-1820», Accademie e Biblioteche d’Italia, Anno XXIX, N. 3-4, 1961.
2. Η έκδοση Remarks on a Passage, κ.λπ., 1818, καταχωρείται στη βιβλιογραφία του κ. Γ.Ι. Φουσάρα, Νέα Εστία, τόμ. Μ, 1946, τ. 467, σ. 226-242, κάτω από τον αρ. 46 (σ. 230). Ο αρ. 56 δεν είναι ανατύπωση του αριθμού αυτού, όπως σημειώνει ο βιβλιογράφος. Είναι η τελευταία απάντηση που έδωκε ο Nolan στον αντίπαλό του Falconer (1830).
3. Συζητεί βήμα προς βήμα τις μεταφράσεις και τις γνώμες του Κάλβου. Τις μεταφράσεις τις χαρακτηρίζει ως «farrago of versions» (=κυκεώνα απόψεων) και για τον ίδιο γράφει (σ. 4): «Sig. Calbo was called in as a judge to condemn, and inflict shame upon an ignorant pretender, but the judge turns out to be an accessary, an accomplice, an approver, timid and reluctant indeed, but still a party in the crime imputed “the barbarous murder of the finest language in existence”».
4. Το βιβλίο αυτό περιέχει στις σ. 2-18 την έκδοση Remarks on a Passage in Eusebius’s Ecclesiastical History, etc. και στο πισινό ξώφυλλο υπάρχει τούτη η αγγελία: «A Harmonical Grammar of the Principle Ancient and Modern Languages; viz. the Latin, Greek, Hebrew, Chaldee, Syriac and Samaritan, the French, Italian, Spanish, Portuguese, German, and Modern Greek. 2 vols. 8vo, etc». Δες Σ.Α. Σωφρονίου, Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, κ.λπ., Αθήναι, 1960. Το έργο αυτό στην έκδοσή του παραλείπει τη Νεοελληνική Γραμματική. Ο λόγος είναι ότι ο Κάλβος, που θα την ετοίμαζε, ήταν στα 1830 φευγάτος από την Αγγλία.
Τα επόμενα αποσπάσματα αναφέρονται στο πρόσωπο και την προσωπικότητα του Κάλβου και γι’ αυτό ενδιαφέρουν τον μελετητή. Στη σ. 2 [και 3]: «As the differences on which a contest was thus raised, turned upon a colloquial phrase; a native Greek was deemed no unsuitable judge of its merits. One having been engaged at the time in delivering lectures upon his vernacular language in London; the applications was made to him, by the author, which is conveyed in the first Letter of the subjoined CORRESPONDENCE. The requisition there made to him, produced the following translations in Modern Greek and Italian, of the contested passage».
Στη σ. 3: «Although the author, in committing his cause into other hands, saw that it suffered some diminution of its force, as the sequel of the controversy will a bundantly evince; yet as the decision of the umpire, to whom it was referred, was sufficiently strong in his favor, he deemed it necessary to publish it, without observations».
1. Νέα Εστία, έτ. ΙΒ ́, τόμ. 24, τ. 282, σ. 1237-1244, 15 Σεπτ. 1938, στη σ. 1243 β. Βλ., επίσης,
Σ.Α. Σωφρονίου, Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, Αθήναι, 1960, σ. 21-27. Μ. Vitti, «Il Foscolo, Andrea Calbo e Alcuni Italiani a Londra 1816-1820», Accademie e Biblioteche d’Italia, Anno XXIX, N. 3-4, 1961.
2. Η έκδοση Remarks on a Passage, κ.λπ., 1818, καταχωρείται στη βιβλιογραφία του κ. Γ.Ι. Φουσάρα, Νέα Εστία, τόμ. Μ, 1946, τ. 467, σ. 226-242, κάτω από τον αρ. 46 (σ. 230). Ο αρ. 56 δεν είναι ανατύπωση του αριθμού αυτού, όπως σημειώνει ο βιβλιογράφος. Είναι η τελευταία απάντηση που έδωκε ο Nolan στον αντίπαλό του Falconer (1830).
3. Συζητεί βήμα προς βήμα τις μεταφράσεις και τις γνώμες του Κάλβου. Τις μεταφράσεις τις χαρακτηρίζει ως «farrago of versions» (=κυκεώνα απόψεων) και για τον ίδιο γράφει (σ. 4): «Sig. Calbo was called in as a judge to condemn, and inflict shame upon an ignorant pretender, but the judge turns out to be an accessary, an accomplice, an approver, timid and reluctant indeed, but still a party in the crime imputed “the barbarous murder of the finest language in existence”».
4. Το βιβλίο αυτό περιέχει στις σ. 2-18 την έκδοση Remarks on a Passage in Eusebius’s Ecclesiastical History, etc. και στο πισινό ξώφυλλο υπάρχει τούτη η αγγελία: «A Harmonical Grammar of the Principle Ancient and Modern Languages; viz. the Latin, Greek, Hebrew, Chaldee, Syriac and Samaritan, the French, Italian, Spanish, Portuguese, German, and Modern Greek. 2 vols. 8vo, etc». Δες Σ.Α. Σωφρονίου, Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, κ.λπ., Αθήναι, 1960. Το έργο αυτό στην έκδοσή του παραλείπει τη Νεοελληνική Γραμματική. Ο λόγος είναι ότι ο Κάλβος, που θα την ετοίμαζε, ήταν στα 1830 φευγάτος από την Αγγλία.
Τα επόμενα αποσπάσματα αναφέρονται στο πρόσωπο και την προσωπικότητα του Κάλβου και γι’ αυτό ενδιαφέρουν τον μελετητή. Στη σ. 2 [και 3]: «As the differences on which a contest was thus raised, turned upon a colloquial phrase; a native Greek was deemed no unsuitable judge of its merits. One having been engaged at the time in delivering lectures upon his vernacular language in London; the applications was made to him, by the author, which is conveyed in the first Letter of the subjoined CORRESPONDENCE. The requisition there made to him, produced the following translations in Modern Greek and Italian, of the contested passage».
Στη σ. 3: «Although the author, in committing his cause into other hands, saw that it suffered some diminution of its force, as the sequel of the controversy will a bundantly evince; yet as the decision of the umpire, to whom it was referred, was sufficiently strong in his favor, he deemed it necessary to publish it, without observations».
ΑΝΤ. Κ. ΙΝΤΙΑΝΟΣ
[Η επιστολή του Κάλβου προς τον Nolan
μεταφρασμένη στη νεοελληνική από τον Α. Ιντιάνο]8
Αγαπητέ μου Κύριε,
Σας στέλλω, σύμφωνα με την επιθυμία σας, μια μετάφραση στα νεοελληνικά του χωρίου του Ευσεβίου, που αναφέρεται στο έργο σας που αφορά την Ακεραιότητα της Ελλ. Βουλγάτας και τη γνώμη μου σχετικά με τις λέξεις σύνεσις και λόγος· μόλο που δεν ξέρω ποια βαρύτητα μπορεί να ’χει.
Σύνεσις. – Αν δεν απατώμαι η λέξη δεν είχε στην αρχή άλλη σημασία από τη σημασία της ένωσης ή της συρροής φυσικών αντικειμένων (Όμηρ.) και ότι η έννοια της διανοητικής σύγκρισης, σκέψης, κρίσης, συνένωσης και συνδυασμού δεν αποδιδόταν σ’ αυτή παρά στα χρόνια, απάνω-κάτω, που η Ελλάδα καταπιάστηκε με τη φιλοσοφία (Πλάτ., Αριστ., Ξεν. Απομν.), κι από τότε σήμαινε και σημαίνει τώρα φρόνηση, νοημοσύνη, ορθοφροσύνη, ορθολογισμός, κι ακριβέστερα ό,τι ο Condillac εννοεί στη Λογική του με τον όρο le jugement· δεν πιστεύω ότι οιαδήποτε άλλη έννοια αποδιδόταν σ’ αυτή, εκτός σύντομα κατόπι από την ίδρυση της Εκκλησίας, κι αυτό πριν από τον θάνατο του Κωνσταντίνου· μια που στους επισκόπους κι εκείνων των χρόνων δεν αποδιδόταν άλλος τίτλος από τον τίτλο αδελφοί. Και φαίνεται από τη χρήση της λέξης που έκανε ο πρίγκιπας εκείνος στα γράμματα που έγραψε στους επισκόπους (βλ. Euseb. Vit. Const., Lib. III. cap. lx, lxi, lxii), ότι πήρε, κατά συνέπεια, κάποιον ελαφρύ χρωματισμό απ’ εκείνον (κάνοντας διάκριση της διαφοράς όσον αφορά τα πρόσωπα) που έχουν οι λέξεις ὑμετέρας φιλανθρωπίας, πρᾳότητος, καλοκᾳγαθίας, φιλαγαθίας, κ.λπ., όταν αποτείνεται κανείς προς έναν μονάρχη· λέξεις που δεν χρησιμοποιούνται, όπως τόσοι πολλοί τίτλοι, κι ούτε σημαίνουν πλήρως humanitas, mansuetudo, benignitas και bonitas. Τόσο μόνο για τη λέξη σύνεσις.
Προχωρώντας τώρα στη λέξη –
Λόγος. – Δεν θυμάμαι κανένα χωρίο που σ’ αυτό η λέξη να σημαίνει σύσταση ή φύση (constitutione o natura), αν, βέβαια, εξαιρέσει κανείς ορισμένες συζητήσεις που σ’ αυτές πέφτουν οι θεολόγοι, όταν, περιπλέκοντας τη μάθησή τους σ’ έναν λαβύρινθο από λέξεις, προσπαθούν να ερμηνεύσουν το πρώτο κεφάλαιο του Αγ. Ιωάννη. Γι’ αυτό πιστεύω, αγαπητέ μου Κύριε, ότι έπρεπε να είχατε κρατηθεί μακριά από τις γνώμες των, και να είχατε πάρει τον συγγραφέα ως καθοδηγητή σας, που είχε αφιερώσει ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου του σε μια εξήγηση της εξήγησης ὁ λόγος τοῦ Θεοῦ, κι όπου, αν δεν σφάλλομαι, επωφελούμενος από τη βοήθεια του Σολομώντα, θα ’βλεπε κανείς ότι κλίνει να πιστεύσει ότι η λέξη σημαίνει sapienza, γνώση, σοφία: – και προς το τέλος του ίδιου βιβλίου λέγει, αν θυμάμαι καλά, πάντας δέ αὔριον σύναξον τούς πολίτας καί ἐπ’ αὐτῶν ἑρμηνεύσω τόν λόγον τοῦ Θεοῦ καί ΣΠΕΡΩ τόν Λόγον τῆς ζωῆς: έτσι απαριθμώντας όλα όσα σκόπευε να κηρύξει, δείχνει ότι δεν σκόπευε να μιλήσει είτε για τη φύση (natura) ή τη σύσταση (constitutione) της ζωής: ώς εκεί, τουλάχιστον, που φτάνει η δική μου κρίση.
Ανάμεσα στις αμφιβολίες μου, υπάρχει μια (και πιστεύω ότι είναι η μεγαλύτερη)
που αφορά το σημείο αν το πρωτότυπο ήταν στα ελληνικά ή στα λατινικά: – μου
φαίνεται στα λατινικά: γιατί αντιλαμβάνομαι ότι ένας Έλληνας, αφήνοντας τον δικό
του τρόπο, απομακρύνεται από το θέμα: καθώς στο μέγιστον πλῆθος ἀνθρώπων τῇ
ἐκκλησίᾳ ἁγιωτάτῃ ἀνατέθεικεν ἑαυτό, όπου πρέπει να παρατηρήσει κανείς μια
δουλική προσκόλληση στο sese adjunxit: καθώς, ακόμα, στο τῶν θείων δηλαδή
γραφῶν, και σ’ αυτή την πρόταση, μη μπορώντας να δώσει στις ιδέες του την ίδια
σειρά που κατέχουν στα λατινικά, αναγκάστηκε να συνδέσει το υπόλοιπο της έννοιας
ενώνοντάς το με το δηλαδή: κι εκτός απ’ αυτό, γιατί το πιστεύω ότι είναι κάτι
ξεχωριστό στο ύφος κάθε μεταφραστή που προσπαθεί να ’ναι πιστός,
χρησιμοποιώντας περιφράσεις, γιατί του λείπουν οι κατάλληλες λέξεις: κι ως εκ
τούτου, ο όρος vehiculorum αποδίδεται διά του ὀχημάτων εἰς διακομιδήν. Ίσως,
ακόμα, αυτό το γράμμα να γράφτηκε με το χέρι του αυτοκράτορα: και τότε δεν
μπορώ να καταλάβω πώς, γράφοντας σ’ έναν που καταλάβαινε λατινικά, μπορούσε
να προτιμήσει μιαν άλλη από τη μητρική του γλώσσα: που μ’ αυτή, και χωρίς
δυσκολία, μπορούσε να εκφρασθεί και να δώσει, όπως θα ’πρεπε, ζωή στις σκέψεις
του. Γι’ αυτό, μια που το έγγραφο τούτο μπορούσε να ’ταν λατινικό, το ζήτημα
έπρεπε να στραφεί γύρω από τη σημασία των λέξεων prudentia, apparatus και
ecclesia· προσθέτω τη λέξη apparatus, γιατί το ελληνικό χρησιμοποιεί τη λέξη
ἐπισκευή: είτε είναι πιθανό λάθος των αντιγραφέων, κι ότι θα ’πρεπε να
διαβάσουμε σκευή ή παρασκευή ή κατασκευή, ή, ίσως ακόμη, διασκευή. Η
τελευταία αυτή λέξη δεν θα ’ταν, ίσως, έξω απ’ τον σκοπό, αφού στο επόμενο
κεφάλαιο βρίσκουμε ἐν πολυτελῶς ἠσκημένοις (τεύχεσι), magnifice exornatis.
Σχετικά με τη γραμματική, πολύ λίγα μπορεί να πει κανείς. Το χωρίο δεν είναι καθόλου περίπλοκο. Η έννοιά του είναι η επόμενη: ὧν (θείων γραφῶν) μάλιστα (πρό πάντων) γινώσκεις τήν τ’ ἐπισκευήν καί τήν χρῆσιν ἀναγκαίαν εἶναι τῷ λόγῳ τῆς ἐκκλησίας· όπου, ξεύρετε ότι, με οποιαδήποτε γραμματική, η φράση ἀναγκαίαν εἶναι διαφεντεύει τη δοτική, και δεν μπορεί, βέβαια, να χωρισθεί από τῷ λόγῳ τῆς ἐκκλησίας.
Τέτοιες είναι, αγαπητέ μου Κύριε, οι απόψεις μου. Χρησιμοποίησέ τες κατά τον καταλληλότερο τρόπο που θα νόμιζες: μόλο που, κατά τη γνώμη μου, θα ’ταν καλύτερα να μοιράσεις τις σελίδες αυτές σε πολλά-πολλά κομμάτια και να τις χρησιμοποιήσεις για σημαδούρες, όταν θα διαβάζεις κατόπι κάποιο μηνιαίο περιοδικό να διασκεδάσεις τον εαυτό σου. Τ’ ό,τι δεν παίρνω το μέρος σου, στην κρίση μου, θα πεισθείς ρίχνοντας μια ματιά στις αυστηρές μεταφράσεις του χωρίου που επισυνάπτω δωπέρα· μια είναι του ελληνικού κειμένου του Ευσεβίου, η άλλη της δικής σου αγγλικής μετάφρασης και μη τυχόν η νεοελληνική μετάφραση δημιουργήσει καινούργιες αμφιβολίες, στέλλω, στις άλλες, και μετάφραση στα ιταλικά. Αν μπορώ να σας φανώ οπουδήποτε χρήσιμος, μη μου χαρισθείτε· στο μεταξύ αυτό θεωρήστε με, Κύριε,
Σχετικά με τη γραμματική, πολύ λίγα μπορεί να πει κανείς. Το χωρίο δεν είναι καθόλου περίπλοκο. Η έννοιά του είναι η επόμενη: ὧν (θείων γραφῶν) μάλιστα (πρό πάντων) γινώσκεις τήν τ’ ἐπισκευήν καί τήν χρῆσιν ἀναγκαίαν εἶναι τῷ λόγῳ τῆς ἐκκλησίας· όπου, ξεύρετε ότι, με οποιαδήποτε γραμματική, η φράση ἀναγκαίαν εἶναι διαφεντεύει τη δοτική, και δεν μπορεί, βέβαια, να χωρισθεί από τῷ λόγῳ τῆς ἐκκλησίας.
Τέτοιες είναι, αγαπητέ μου Κύριε, οι απόψεις μου. Χρησιμοποίησέ τες κατά τον καταλληλότερο τρόπο που θα νόμιζες: μόλο που, κατά τη γνώμη μου, θα ’ταν καλύτερα να μοιράσεις τις σελίδες αυτές σε πολλά-πολλά κομμάτια και να τις χρησιμοποιήσεις για σημαδούρες, όταν θα διαβάζεις κατόπι κάποιο μηνιαίο περιοδικό να διασκεδάσεις τον εαυτό σου. Τ’ ό,τι δεν παίρνω το μέρος σου, στην κρίση μου, θα πεισθείς ρίχνοντας μια ματιά στις αυστηρές μεταφράσεις του χωρίου που επισυνάπτω δωπέρα· μια είναι του ελληνικού κειμένου του Ευσεβίου, η άλλη της δικής σου αγγλικής μετάφρασης και μη τυχόν η νεοελληνική μετάφραση δημιουργήσει καινούργιες αμφιβολίες, στέλλω, στις άλλες, και μετάφραση στα ιταλικά. Αν μπορώ να σας φανώ οπουδήποτε χρήσιμος, μη μου χαρισθείτε· στο μεταξύ αυτό θεωρήστε με, Κύριε,
Ένας ειλικρινής φίλος Σας,
Α. Κάλβος.
Επιλογικό σημείωμα
Πρόσφατα, ο Κωστής Δανόπουλος δημοσίευσε άρθρο του στον Πόρφυρα με τίτλο
«Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων».9 Το θεματικό πλαίσιο του
άρθρου αυτού είναι δομημένο στη βάση των τριών δημοσιεύσεων του Nolan και των
δύο του Falconer με εστίαση του ενδιαφέροντος στο Remarks on a Passage..., όπου
και οι σχετικές καλβικές παρεμβάσεις. Στη συνέχεια αποδεικνύεται ότι στο
δημοσίευμα αυτό δεν γίνεται τίποτε άλλο παρά μία αντιεπιστημονική και
αντιδεοντολογική κατάχρηση της παραπάνω αδημοσίευτης εργασίας του Α. Ιντιάνου,
την οποία ο Κ. Δανόπουλος όχι μόνο γνωρίζει και εκμεταλλεύεται στο έπακρο αλλά
και εσκεμμένα προσπαθεί να αποσιωπήσει.
Στο άρθρο του αυτό, λοιπόν, και, πιο συγκεκριμένα, στις τελευταίες αράδες της υποσημ. υπ’ αριθμ. 1, ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
«Σημειώνω ότι ο Αντώνης Κ. Ιντιάνος (1899-1968) σχεδίαζε μελέτη για το ζήτημα αυτό, η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε: βλ. τη βιβλιοκρισία του ιδίου για το παραπάνω έντυπο του Σωφρονίου [Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, Αθήναι 1960] στο περ. Κυπριακά Χρονικά, Λευκωσίας, 1 (1961) 277-279».10
Από τα παραπάνω συμφραζόμενα, εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο Κ. Δανόπουλος αλίευσε την πληροφορία αυτή –ότι, δηλαδή, ο Α. Ιντιάνος «σχεδίαζε μελέτη για το ζήτημα αυτό»– από άλλο δημοσίευμα του κύπριου κριτικού στο οποίο και παραπέμπει· ωστόσο, η πληροφορία αυτή είναι παραπλανητική, αφού υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι ο Κ. Δανόπουλος γνωρίζει και, όπως θα φανεί παρακάτω, οικειοποιείται την αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου. Συγκεκριμένα, σε προηγούμενη δημοσίευσή του με τίτλο «Το Αρχείο του Κύπριου Αντώνη Κ. Ιντιάνου»,11 ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
(α) «Στην ανακοίνωσή μου αυτή επιχειρείται μία πρώτη περιγραφή των φακέλων του Αρχείου του Αντώνη Κ. Ιντιάνου (1899-1968), το οποίο βρίσκεται στη Λευκωσία και ήρθε στο φως μέσα από την έρευνα που διεξήγαγα [η υπογράμμιση είναι δική μου] για το περιοδικό Κυπριακά Γράμματα».
(β) «Στα κατάλοιπα του Ιντιάνου υπάρχει, επίσης, αδημοσίευτη ανολοκλήρωτη μελέτη του για την παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη ανάμεσα σε δύο Αγγλικανούς θεολόγους, τον Frederick Nolan και τον Thomas Falconer [η υπογράμμιση είναι δική μου], σχετικά με τη σωστή ερμηνεία ενός χωρίου από το βιβλίο του ιστορικού Επισκόπου Ευσεβίου για τη ζωή του Μεγάλου Κωνσταντίνου. [...] Επειδή ο Ιντιάνος δεν κατάφερε να φέρει εις πέρας την έρευνά του, η εργασία αυτή θα ολοκληρωθεί [η υπογράμμιση είναι δική μου] στο εγγύς μέλλον από τον υποφαινόμενο».12
Επομένως, τα όσα παραπλανητικά αναφέρονται στον Πόρφυρα αναιρούνται από προηγούμενο δημοσίευμα του ίδιου του Κ. Δανόπουλου· και παρόλο που δεν χρειάζονται περισσότερα τεκμήρια για το κατά πόσον γνώριζε ή όχι την αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου, ας αναφερθεί εδώ ότι στο αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου, και, πιο συγκεκριμένα, στον φάκελο όπου σώζεται η εργασία αυτή, περιλαμβάνεται και χειρόγραφη σελίδα με τον γραφικό χαρακτήρα του Κ. Δανόπουλου.
Στο άρθρο του αυτό, λοιπόν, και, πιο συγκεκριμένα, στις τελευταίες αράδες της υποσημ. υπ’ αριθμ. 1, ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
«Σημειώνω ότι ο Αντώνης Κ. Ιντιάνος (1899-1968) σχεδίαζε μελέτη για το ζήτημα αυτό, η οποία τελικά δεν πραγματοποιήθηκε: βλ. τη βιβλιοκρισία του ιδίου για το παραπάνω έντυπο του Σωφρονίου [Ανδρέας Κάλβος: Κριτική μελέτη, Αθήναι 1960] στο περ. Κυπριακά Χρονικά, Λευκωσίας, 1 (1961) 277-279».10
Από τα παραπάνω συμφραζόμενα, εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο Κ. Δανόπουλος αλίευσε την πληροφορία αυτή –ότι, δηλαδή, ο Α. Ιντιάνος «σχεδίαζε μελέτη για το ζήτημα αυτό»– από άλλο δημοσίευμα του κύπριου κριτικού στο οποίο και παραπέμπει· ωστόσο, η πληροφορία αυτή είναι παραπλανητική, αφού υπάρχουν σαφείς ενδείξεις ότι ο Κ. Δανόπουλος γνωρίζει και, όπως θα φανεί παρακάτω, οικειοποιείται την αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου. Συγκεκριμένα, σε προηγούμενη δημοσίευσή του με τίτλο «Το Αρχείο του Κύπριου Αντώνη Κ. Ιντιάνου»,11 ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
(α) «Στην ανακοίνωσή μου αυτή επιχειρείται μία πρώτη περιγραφή των φακέλων του Αρχείου του Αντώνη Κ. Ιντιάνου (1899-1968), το οποίο βρίσκεται στη Λευκωσία και ήρθε στο φως μέσα από την έρευνα που διεξήγαγα [η υπογράμμιση είναι δική μου] για το περιοδικό Κυπριακά Γράμματα».
(β) «Στα κατάλοιπα του Ιντιάνου υπάρχει, επίσης, αδημοσίευτη ανολοκλήρωτη μελέτη του για την παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη ανάμεσα σε δύο Αγγλικανούς θεολόγους, τον Frederick Nolan και τον Thomas Falconer [η υπογράμμιση είναι δική μου], σχετικά με τη σωστή ερμηνεία ενός χωρίου από το βιβλίο του ιστορικού Επισκόπου Ευσεβίου για τη ζωή του Μεγάλου Κωνσταντίνου. [...] Επειδή ο Ιντιάνος δεν κατάφερε να φέρει εις πέρας την έρευνά του, η εργασία αυτή θα ολοκληρωθεί [η υπογράμμιση είναι δική μου] στο εγγύς μέλλον από τον υποφαινόμενο».12
Επομένως, τα όσα παραπλανητικά αναφέρονται στον Πόρφυρα αναιρούνται από προηγούμενο δημοσίευμα του ίδιου του Κ. Δανόπουλου· και παρόλο που δεν χρειάζονται περισσότερα τεκμήρια για το κατά πόσον γνώριζε ή όχι την αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου, ας αναφερθεί εδώ ότι στο αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου, και, πιο συγκεκριμένα, στον φάκελο όπου σώζεται η εργασία αυτή, περιλαμβάνεται και χειρόγραφη σελίδα με τον γραφικό χαρακτήρα του Κ. Δανόπουλου.
Τέλος, υπενθυμίζουμε ότι ο ίδιος ο Α. Ιντιάνος γράφει στα Κυπριακά Χρονικά το
1961: «Μια αναδημοσίευση των κειμένων, με εισαγωγή και σχόλιά μου, είναι έτοιμη
και περιμένει τη σειρά της, για να δημοσιευθεί σύντομα, ίσως στην επόμενη έκδοση
αυτού του περιοδικού».13 Άρα, ο συγγραφέας έκρινε ότι η εργασία αυτή δεν απείχε
πολύ από την ολοκλήρωσή της και, μάλιστα, υπολόγιζε να την δημοσιεύσει στο
περιοδικό Κυπριακά Χρονικά το 1961. Εφόσον, λοιπόν, η εργασία αυτή βρισκόταν στο
τελικό στάδιο (και ήταν σχεδόν ολοκληρωμένη) πώς γίνεται ο Κ. Δανόπουλος το 2002
να μιλά για «αδημοσίευτη ανολοκλήρωτη μελέτη» και, ακολούθως, το 2004, να
ισχυρίζεται ότι ο Α. Ιντιάνος «σχεδίαζε μελέτη για το ζήτημα αυτό, η οποία τελικά δεν
πραγματοποιήθηκε»; Πώς εξηγείται η αντίφαση αυτή;
Δυστυχώς, όμως, η ασυνέπεια αυτή ή, ορθότερα, η εσκεμμένη αποσιώπηση της αδημοσίευτης εργασίας του Α. Ιντιάνου είναι το ελάχιστο που θα μπορούσε να καταλογίσει κανείς στον Κ. Δανόπουλο. Ακόμη πιο επιλήψιμο είναι το γεγονός ότι ο Κ. Δανόπουλος, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, ουδέποτε είχε ασχοληθεί με τον Α. Κάλβο νωρίτερα, παρακινήθηκε να στήσει το δημοσίευμά του στον Πόρφυρα καταχρώμενος το αρχειακό υλικό και την έρευνα του Α. Ιντιάνου –ανεξάρτητα αν ταξίδεψε στο Λονδίνο, για να ερευνήσει περισσότερο το θέμα. Από μία προσεκτική ανάγνωση, γίνεται ξεκάθαρο ότι το δημοσίευμα αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία επαυξημένη αναμόχλευση (τόσο από άποψη δομής όσο και από άποψη περιεχομένου) της αδημοσίευτης εργασίας του Α. Ιντιάνου, χωρίς την ουσιαστική προσθήκη νέων στοιχείων σχετικά με την παρέμβαση του Α. Κάλβου στη διαμάχη των Nolan- Falconer· και από την άλλη, εκεί όπου προσπάθησε να προσθέσει στοιχεία, υπέπεσε σε σφάλματα και απροσεξίες.14 Παρόλο που δεν είναι η κατάλληλη στιγμή, για να τεκμηριωθεί σε βάθος το μέγεθος της κατάχρησης της πνευματικής περιουσίας του Α. Ιντιάνου, αξίζει να επισημανθούν, εδώ, ορισμένες έκδηλες ομοιότητες ανάμεσα στις δύο εργασίες, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις παραπάνω εκτιμήσεις.
1) Η ιταλική επιστολή του Α. Κάλβου προς τον Nolan, που δημοσιεύεται στο Remarks on a Passage..., έχει μεταφραστεί στη νεοελληνική τόσο από τον Α. Ιντιάνο (στην αδημοσίευτη εργασία του) όσο και από τον Κ. Δανόπουλο (στο δημοσίευμά του στον Πόρφυρα). Είναι βέβαιο ότι ο Α. Ιντιάνος μετέφρασε την επιστολή αυτή από την αγγλική μετάφραση του Nolan· από την άλλη, ο Κ. Δανόπουλος αφήνει να εννοηθεί ότι μεταφράζει απευθείας από τα ιταλικά. Όμως, είναι φανερό ότι ο Κ. Δανόπουλος καταχράται και τη μετάφραση του Α. Ιντιάνου. Εδώ επισημαίνονται απλώς ορισμένες εξόφθαλμες ομοιότητες των δύο μεταφράσεων, του Α. Ιντιάνου (από τα αγγλικά) και του Κ. Δανόπουλου (από τα ιταλικά;):
Α.Ι.: «...κι ακριβέστερα ό,τι ο Condillac εννοεί στη Λογική του με τον όρο le jugement· δεν πιστεύω ότι οιαδήποτε άλλη έννοια...»
Δυστυχώς, όμως, η ασυνέπεια αυτή ή, ορθότερα, η εσκεμμένη αποσιώπηση της αδημοσίευτης εργασίας του Α. Ιντιάνου είναι το ελάχιστο που θα μπορούσε να καταλογίσει κανείς στον Κ. Δανόπουλο. Ακόμη πιο επιλήψιμο είναι το γεγονός ότι ο Κ. Δανόπουλος, ο οποίος, ειρήσθω εν παρόδω, ουδέποτε είχε ασχοληθεί με τον Α. Κάλβο νωρίτερα, παρακινήθηκε να στήσει το δημοσίευμά του στον Πόρφυρα καταχρώμενος το αρχειακό υλικό και την έρευνα του Α. Ιντιάνου –ανεξάρτητα αν ταξίδεψε στο Λονδίνο, για να ερευνήσει περισσότερο το θέμα. Από μία προσεκτική ανάγνωση, γίνεται ξεκάθαρο ότι το δημοσίευμα αυτό δεν είναι τίποτε άλλο παρά μία επαυξημένη αναμόχλευση (τόσο από άποψη δομής όσο και από άποψη περιεχομένου) της αδημοσίευτης εργασίας του Α. Ιντιάνου, χωρίς την ουσιαστική προσθήκη νέων στοιχείων σχετικά με την παρέμβαση του Α. Κάλβου στη διαμάχη των Nolan- Falconer· και από την άλλη, εκεί όπου προσπάθησε να προσθέσει στοιχεία, υπέπεσε σε σφάλματα και απροσεξίες.14 Παρόλο που δεν είναι η κατάλληλη στιγμή, για να τεκμηριωθεί σε βάθος το μέγεθος της κατάχρησης της πνευματικής περιουσίας του Α. Ιντιάνου, αξίζει να επισημανθούν, εδώ, ορισμένες έκδηλες ομοιότητες ανάμεσα στις δύο εργασίες, οι οποίες επιβεβαιώνουν τις παραπάνω εκτιμήσεις.
1) Η ιταλική επιστολή του Α. Κάλβου προς τον Nolan, που δημοσιεύεται στο Remarks on a Passage..., έχει μεταφραστεί στη νεοελληνική τόσο από τον Α. Ιντιάνο (στην αδημοσίευτη εργασία του) όσο και από τον Κ. Δανόπουλο (στο δημοσίευμά του στον Πόρφυρα). Είναι βέβαιο ότι ο Α. Ιντιάνος μετέφρασε την επιστολή αυτή από την αγγλική μετάφραση του Nolan· από την άλλη, ο Κ. Δανόπουλος αφήνει να εννοηθεί ότι μεταφράζει απευθείας από τα ιταλικά. Όμως, είναι φανερό ότι ο Κ. Δανόπουλος καταχράται και τη μετάφραση του Α. Ιντιάνου. Εδώ επισημαίνονται απλώς ορισμένες εξόφθαλμες ομοιότητες των δύο μεταφράσεων, του Α. Ιντιάνου (από τα αγγλικά) και του Κ. Δανόπουλου (από τα ιταλικά;):
Α.Ι.: «...κι ακριβέστερα ό,τι ο Condillac εννοεί στη Λογική του με τον όρο le jugement· δεν πιστεύω ότι οιαδήποτε άλλη έννοια...»
Κ.Δ.: «...και ακριβέστερα ό,τι ο Condillac εννοεί στη Λογική του με τον όρο le
jugement. Δεν πιστεύω ότι οποιαδήποτε άλλη έννοια...»
Α.Ι.: «Ανάμεσα στις αμφιβολίες μου, υπάρχει μια (και πιστεύω ότι είναι η μεγαλύτερη) που αφορά το σημείο αν το πρωτότυπο ήταν στα ελληνικά ή στα λατινικά: – μου φαίνεται στα λατινικά: γιατί αντιλαμβάνομαι ότι ένας Έλληνας, αφήνοντας τον δικό του τρόπο, απομακρύνεται από το θέμα»
Κ.Δ.: «Ανάμεσα στις αμφιβολίες μου υπάρχει ακόμα μία (και πιστεύω η μεγαλύτερη) που αφορά το κατά πόσο το πρωτότυπο ήταν στα ελληνικά ή στα λατινικά· μου φαίνεται στα λατινικά, γιατί αντιλαμβάνομαι ότι ο Έλληνας, αφήνοντας τους δικούς του τρόπους, απομακρύνεται από το θέμα»
Α.Ι.: «...στις ιδέες του την ίδια σειρά που κατέχουν στα λατινικά, αναγκάστηκε να συνδέσει το υπόλοιπο της έννοιας ενώνοντάς το με το δηλαδή»
Κ.Δ.: «...τις ιδέες του με την ίδια σειρά που έχουν στα λατινικά, αναγκάστηκε να συνδέσει το υπόλοιπο της έννοιας ενώνοντάς το με το δηλαδή»
2) Ο Κ. Δανόπουλος, στο «δικό» του δημοσίευμα στον Πόρφυρα, γράφει: «Το μοναδικό αντίτυπο [του Remarks on a Passage...] που έχω εντοπίσει [η υπογράμμιση είναι δική μου] μέχρι σήμερα σώζεται στο τμήμα σπάνιων βιβλίων της Βρετανικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου (shelfmark: 4532 aaa 8)»· και στην υποσημείωση υπ’ αριθμ. 8: «Στη μέση της δεύτερης σελίδας [του Remarks on a Passage...] υπάρχει η γνωστή σφραγίδα του Βρετανικού Μουσείου [...]».15 Σύμφωνα με τα συμφραζόμενα αυτά, δίνεται η εντύπωση ότι ο Κ. Δανόπουλος «εντόπισε» το σπάνιο βιβλίο του Nolan μετά από δικές του έρευνες. Όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, αφού, πρώτον, στην αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου διαβάζουμε τα εξής: «Η πολύ δυσεύρετη αλληλογραφία πάνω σ’ αυτό το θέμα, μαζεμένη σ’ ένα μικρό βιβλίο [=Remarks on a Passage...] (Κατ. Τυπ. Βιβλίων της Βιβλ. του Βρετ. Μουσείου 4532, aaa, 8), που αναδημοσιεύεται πιο κάτω [...]»·16 και, δεύτερον, στο αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου –το οποίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Κ. Δανόπουλος έχει ερευνήσει επανειλημμένα– σώζεται απόκομμα από το τμήμα δανεισμού της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, στο οποίο με χειρόγραφα στοιχεία του Α. Ιντιάνου έχουν συμπληρωθεί τα εξής (οι συμπληρώσεις του Α. Ιντιάνου με κυρτά στοιχεία): Name in Block Capitals: A.C. INDIANOS· Date: 25-8-52· Letter and No. of Seat: LII· PRESS MARK, from the General Catalogue, NOT the Subject Index: 4532 aaa. 8· NAME OF AUTHOR...: NOLAN F.· TITLE AND DATE OF WORK: Remarks on a Passage in Eusebius [1818;]. Ο εντοπισμός δυσεύρετου λογοτεχνικού, φιλολογικού ή άλλου υλικού αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επίμονης και επίπονης προκαταρκτικής εργασίας του μελετητή για τη δημοσίευση μιας μελέτης του. Επομένως, όταν ο Κ. Δανόπουλος γράφει ότι «έχω εντοπίσει» «το μοναδικό αντίτυπο» του Remarks on a Passage..., είναι φανερό ότι παραπλανεί τον αναγνώστη, αφού την πληροφορία αυτή την αλίευσε από το αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου.
3) Σχετικά με το Supplement to an Inquiry... του Nolan (1830), ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
«Η επιλογή του Κάλβου δεν είναι τυχαία εφόσον, όπως λέει αργότερα ([Supplement to an Inquiry...,] 1830) ο Nolan, η διαμάχη αφορούσε γλωσσικά στοιχεία της καθομιλουμένης ελληνικής: “As the differences, on which a contest was thus raised, turned upon a colloquial phrase; a native Greek was deemed no unsuitable judge of its merits. One having been engaged at the time in delivering lectures upon his vernacular language in London;”».17
Α.Ι.: «Ανάμεσα στις αμφιβολίες μου, υπάρχει μια (και πιστεύω ότι είναι η μεγαλύτερη) που αφορά το σημείο αν το πρωτότυπο ήταν στα ελληνικά ή στα λατινικά: – μου φαίνεται στα λατινικά: γιατί αντιλαμβάνομαι ότι ένας Έλληνας, αφήνοντας τον δικό του τρόπο, απομακρύνεται από το θέμα»
Κ.Δ.: «Ανάμεσα στις αμφιβολίες μου υπάρχει ακόμα μία (και πιστεύω η μεγαλύτερη) που αφορά το κατά πόσο το πρωτότυπο ήταν στα ελληνικά ή στα λατινικά· μου φαίνεται στα λατινικά, γιατί αντιλαμβάνομαι ότι ο Έλληνας, αφήνοντας τους δικούς του τρόπους, απομακρύνεται από το θέμα»
Α.Ι.: «...στις ιδέες του την ίδια σειρά που κατέχουν στα λατινικά, αναγκάστηκε να συνδέσει το υπόλοιπο της έννοιας ενώνοντάς το με το δηλαδή»
Κ.Δ.: «...τις ιδέες του με την ίδια σειρά που έχουν στα λατινικά, αναγκάστηκε να συνδέσει το υπόλοιπο της έννοιας ενώνοντάς το με το δηλαδή»
2) Ο Κ. Δανόπουλος, στο «δικό» του δημοσίευμα στον Πόρφυρα, γράφει: «Το μοναδικό αντίτυπο [του Remarks on a Passage...] που έχω εντοπίσει [η υπογράμμιση είναι δική μου] μέχρι σήμερα σώζεται στο τμήμα σπάνιων βιβλίων της Βρετανικής Βιβλιοθήκης του Λονδίνου (shelfmark: 4532 aaa 8)»· και στην υποσημείωση υπ’ αριθμ. 8: «Στη μέση της δεύτερης σελίδας [του Remarks on a Passage...] υπάρχει η γνωστή σφραγίδα του Βρετανικού Μουσείου [...]».15 Σύμφωνα με τα συμφραζόμενα αυτά, δίνεται η εντύπωση ότι ο Κ. Δανόπουλος «εντόπισε» το σπάνιο βιβλίο του Nolan μετά από δικές του έρευνες. Όμως, τα πράγματα δεν είναι ακριβώς έτσι, αφού, πρώτον, στην αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου διαβάζουμε τα εξής: «Η πολύ δυσεύρετη αλληλογραφία πάνω σ’ αυτό το θέμα, μαζεμένη σ’ ένα μικρό βιβλίο [=Remarks on a Passage...] (Κατ. Τυπ. Βιβλίων της Βιβλ. του Βρετ. Μουσείου 4532, aaa, 8), που αναδημοσιεύεται πιο κάτω [...]»·16 και, δεύτερον, στο αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου –το οποίο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο Κ. Δανόπουλος έχει ερευνήσει επανειλημμένα– σώζεται απόκομμα από το τμήμα δανεισμού της Βρετανικής Βιβλιοθήκης, στο οποίο με χειρόγραφα στοιχεία του Α. Ιντιάνου έχουν συμπληρωθεί τα εξής (οι συμπληρώσεις του Α. Ιντιάνου με κυρτά στοιχεία): Name in Block Capitals: A.C. INDIANOS· Date: 25-8-52· Letter and No. of Seat: LII· PRESS MARK, from the General Catalogue, NOT the Subject Index: 4532 aaa. 8· NAME OF AUTHOR...: NOLAN F.· TITLE AND DATE OF WORK: Remarks on a Passage in Eusebius [1818;]. Ο εντοπισμός δυσεύρετου λογοτεχνικού, φιλολογικού ή άλλου υλικού αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της επίμονης και επίπονης προκαταρκτικής εργασίας του μελετητή για τη δημοσίευση μιας μελέτης του. Επομένως, όταν ο Κ. Δανόπουλος γράφει ότι «έχω εντοπίσει» «το μοναδικό αντίτυπο» του Remarks on a Passage..., είναι φανερό ότι παραπλανεί τον αναγνώστη, αφού την πληροφορία αυτή την αλίευσε από το αρχείο Α.Κ. Ιντιάνου.
3) Σχετικά με το Supplement to an Inquiry... του Nolan (1830), ο Κ. Δανόπουλος γράφει τα εξής:
«Η επιλογή του Κάλβου δεν είναι τυχαία εφόσον, όπως λέει αργότερα ([Supplement to an Inquiry...,] 1830) ο Nolan, η διαμάχη αφορούσε γλωσσικά στοιχεία της καθομιλουμένης ελληνικής: “As the differences, on which a contest was thus raised, turned upon a colloquial phrase; a native Greek was deemed no unsuitable judge of its merits. One having been engaged at the time in delivering lectures upon his vernacular language in London;”».17
Αλλά υπενθυμίζουμε ότι ήδη ο Α. Ιντιάνος στην αδημοσίευτη εργασία του έχει
παρατηρήσει ότι:
«Τα επόμενα αποσπάσματα [από το Supplement to an Inquiry...] αναφέρονται στο
πρόσωπο και την προσωπικότητα του Κάλβου και γι’ αυτό ενδιαφέρουν τον μελετητή. Στη
σ. 2 [και 3]: “As the differences on which a contest was thus raised, turned upon a
colloquial phrase; a native Greek was deemed no unsuitable judge of its merits. One
having been engaged at the time in delivering lectures upon his vernacular language in
London;”».
Επομένως, ο Κ. Δανόπουλος επιλέγει σιωπηρά ακόμα και αποσπάσματα από ένα
ολόκληρο βιβλίο, τα οποία προηγουμένως είχαν προκριθεί από τον Α. Ιντιάνο.
Παρόλο που αρχικά προβληματιζόμουν αν έπρεπε να προβώ ή όχι σε αυτή τη
δημοσίευση, θεώρησα ηθική υποχρέωσή μου –από τη στιγμή, μάλιστα, που ο φίλος
δικηγόρος Αντώνης Ιντιάνος, πνευματικός κληρονόμος του αρχείου Α.Κ. Ιντιάνου, μου
εμπιστεύτηκε την αρχειοθέτηση και την καταγραφή του αρχειακού υλικού– να
γνωστοποιήσω την κατάχρηση αυτή. Εξάλλου, ενδεχόμενη αποσιώπησή της θα
θεωρούνταν έμμεση συνενοχή μου, ιδιαίτερα από τον μελλοντικό ερευνητή που θα
αναλάβει την περαιτέρω μελέτη του αρχειακού υλικού. Κατά την κρίση μου, αν ο Κ.
Δανόπουλος επιθυμούσε να προωθήσει την έρευνα για την παρέμβαση του Α. Κάλβου
στη διαμάχη των Nolan-Falconer, θα έπρεπε να αναδημοσιεύσει αυτούσια την
αδημοσίευτη εργασία του Α. Ιντιάνου και, ακολούθως, να προχωρήσει στις
απαραίτητες συμπληρώσεις, διευκρινίσεις και διορθώσεις.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
1 Α. Ιντιάνος, Συμβολή στη μελέτη του Α. Κάλβου, Αθήνα 1938 (ανάτυπο από το περιοδικό
Νέα Εστία, τχ. 282 (15 Σεπτ. 1938) 1243-1244)· του ιδίου, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας
Κάλβος», Κυπριακά Χρονικά, τχ. 6 (Απρ. 1961) 278-279.
2 Την πορεία της διαμάχης αυτής μπορεί να την παρακολουθήσει κανείς μέσα από τα πέντε δημοσιεύματα των δύο θεολόγων (τρία του Nolan και δύο του Falconer). O Nolan ισχυρίζεται ότι ο Ευσέβιος, κατόπιν διαταγής του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, αλλοίωσε πενήντα τόμους από την Αγία Γραφή (An Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate..., 1815). O Falconer επιχειρεί να διαψεύσει τους ισχυρισμούς του Nolan (The Case of Eusebius of Caesarea..., 1818). Ακολούθως, ο Nolan: αποτείνεται στον Α. Κάλβο, για να αποφανθεί σχετικά (Remarks on a Passage..., 1818;). O Falconer επανέρχεται στο θέμα αυτό (The Absurd Hypothesis..., 1823) και ο Nolan ανταπαντά στον Falconer (Supplement to an Inquiry..., 1830). Για τους πλήρεις τίτλους των βιβλίων αυτών, βλ. «Αντρέα Κάλβου: Μια διαιτησία».
2 Την πορεία της διαμάχης αυτής μπορεί να την παρακολουθήσει κανείς μέσα από τα πέντε δημοσιεύματα των δύο θεολόγων (τρία του Nolan και δύο του Falconer). O Nolan ισχυρίζεται ότι ο Ευσέβιος, κατόπιν διαταγής του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου, αλλοίωσε πενήντα τόμους από την Αγία Γραφή (An Inquiry into the Integrity of the Greek Vulgate..., 1815). O Falconer επιχειρεί να διαψεύσει τους ισχυρισμούς του Nolan (The Case of Eusebius of Caesarea..., 1818). Ακολούθως, ο Nolan: αποτείνεται στον Α. Κάλβο, για να αποφανθεί σχετικά (Remarks on a Passage..., 1818;). O Falconer επανέρχεται στο θέμα αυτό (The Absurd Hypothesis..., 1823) και ο Nolan ανταπαντά στον Falconer (Supplement to an Inquiry..., 1830). Για τους πλήρεις τίτλους των βιβλίων αυτών, βλ. «Αντρέα Κάλβου: Μια διαιτησία».
3 Α. Ιντιάνος, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας Κάλβος», ό.π., σ. 279.
4 Οι υπόλοιπες σελίδες του δεκαεξασέλιδου Remarks on a Passage... (επιστολή του Nolan προς τον Α. Κάλβο· και Υστερόγραφο του Nolan) δεν έχουν καταγραφτεί από τον Α. Ιντιάνο.
4 Οι υπόλοιπες σελίδες του δεκαεξασέλιδου Remarks on a Passage... (επιστολή του Nolan προς τον Α. Κάλβο· και Υστερόγραφο του Nolan) δεν έχουν καταγραφτεί από τον Α. Ιντιάνο.
5 Α. Ιντιάνος, Συμβολή στη μελέτη του Α. Κάλβου, ό.π., σ. 1243.
6 Α.K. Ιντιάνος, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας Κάλβος», ό.π.
7 Οι σημειώσεις υπ’ αριθμ. 1-4, που επιτάσσονται στην εισαγωγή «Αντρέα Κάλβου: Μια διαιτησία», είναι του Α. Ιντιάνου. Τόσο στην εισαγωγή αυτή όσο και στη νεοελληνική μετάφραση της ιταλικής επιστολής του Α. Κάλβου προς τον Nolan από τον Α. Ιντιάνο έγιναν σιωπηρές διορθώσεις στη στίξη, στην ορθογραφία και στις ελάχιστες απροσεξίες του Α. Ιντιάνου κατά την καταγραφή ξενικών λέξεων, τίτλων βιβλίων και παραθεμάτων· επίσης, επιλέχθηκε το μονοτονικό σύστημα.
8 Από διάφορα σημεία της μετάφρασης, φαίνεται ότι ο Α. Ιντιάνος μετέφρασε την επιστολή του Α. Κάλβου όχι από τα ιταλικά αλλά από την αγγλική μετάφραση του Nolan. Για παράδειγμα, ανάμεσα στις λ. ΣΠΕΡΩ και τόν Λόγον στην επιστολή του Α. Κάλβου στα ιταλικά παρεμβάλλεται ο εμπρόθ. προσδ. ἐν αὐτοῖς, τον οποίον ο Α. Ιντιάνος (όπως και ο Nolan) παραλείπει.
9 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», Πόρφυρας, τχ. 111- 114 (Απρ.-Ιούν. 2004) 25-38.
10 Ό.π., σ. 36.
11 Κ. Δανόπουλος, «Το Αρχείο του Κύπριου Αντώνη Κ. Ιντιάνου», Πρακτικά Β ́ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10-12 Μαΐου 2002. Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ώς σήμερα, τόμ. Α ́: Οι μαρτυρίες των λογοτεχνικών κειμένων, επιμ. Αστ. Αργυρίου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σσ. 311-320.
12 Ό.π., σσ. 311, 317-318.
13 Α. Ιντιάνος, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας Κάλβος», ό.π.
14 Για παράδειγμα, ο Κ. Δανόπουλος, περιγράφοντας το Supplement to an Inquiry... (1830) του Nolan, το οποίο –με μερικές αλλαγές– περιέχει και το Remarks on a Passage..., γράφει στο άρθρο του στον Πόρφυρα (ό.π., σ. 35) τα εξής: «Αφαιρούνται επίσης [...] και η “προτεινόμενη διορθωμένη μετάφραση” του Falconer [“Amended Translation of Eusebius proposed by Mr. Falconer”]». Ωστόσο, η μετάφραση του Falconer δεν έχει αφαιρεθεί από το Supplement to an Inquiry..., αφού τα επίμαχα σημεία της έχουν ενσωματωθεί στις εισαγωγικές παρατηρήσεις του αναδημοσιευόμενου Remarks on Passage... (σ. 2). Εξάλλου, θα ήταν παράλογο να μη συμπεριλαμβάνονταν τα επίμαχα αυτά σημεία της μετάφρασης του Falconer στο απόσπασμα της επιστολής του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς τον Ευσέβιο, από τη στιγμή που η μετάφραση αυτή αποτέλεσε, ουσιαστικά, την αιτία της διαμάχης ανάμεσα στους δύο θεολόγους και της συνακόλουθης παρέμβασης του Α. Κάλβου.
15 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», ό.π., σ. 36.
16 Είναι καλό να σημειωθεί, εδώ, ότι το κείμενο αυτό είχε εντοπιστεί από τον Α. Ιντιάνο ήδη από το 1938. Συγκεκριμένα, στη μελέτη του αυτή ο κύπριος κριτικός γράφει ότι το Remarks on a Passage... του Nolan βρίσκεται «στον κατάλογο της βιβλιοθήκης του Βρετανικού Μουσείου με τον αριθ. 4532 aaa 8» («Συμβολή στη μελέτη του Α. Κάλβου», ό.π.).
17 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», ό.π., σ. 27.
6 Α.K. Ιντιάνος, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας Κάλβος», ό.π.
7 Οι σημειώσεις υπ’ αριθμ. 1-4, που επιτάσσονται στην εισαγωγή «Αντρέα Κάλβου: Μια διαιτησία», είναι του Α. Ιντιάνου. Τόσο στην εισαγωγή αυτή όσο και στη νεοελληνική μετάφραση της ιταλικής επιστολής του Α. Κάλβου προς τον Nolan από τον Α. Ιντιάνο έγιναν σιωπηρές διορθώσεις στη στίξη, στην ορθογραφία και στις ελάχιστες απροσεξίες του Α. Ιντιάνου κατά την καταγραφή ξενικών λέξεων, τίτλων βιβλίων και παραθεμάτων· επίσης, επιλέχθηκε το μονοτονικό σύστημα.
8 Από διάφορα σημεία της μετάφρασης, φαίνεται ότι ο Α. Ιντιάνος μετέφρασε την επιστολή του Α. Κάλβου όχι από τα ιταλικά αλλά από την αγγλική μετάφραση του Nolan. Για παράδειγμα, ανάμεσα στις λ. ΣΠΕΡΩ και τόν Λόγον στην επιστολή του Α. Κάλβου στα ιταλικά παρεμβάλλεται ο εμπρόθ. προσδ. ἐν αὐτοῖς, τον οποίον ο Α. Ιντιάνος (όπως και ο Nolan) παραλείπει.
9 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», Πόρφυρας, τχ. 111- 114 (Απρ.-Ιούν. 2004) 25-38.
10 Ό.π., σ. 36.
11 Κ. Δανόπουλος, «Το Αρχείο του Κύπριου Αντώνη Κ. Ιντιάνου», Πρακτικά Β ́ Ευρωπαϊκού Συνεδρίου Νεοελληνικών Σπουδών, Ρέθυμνο, 10-12 Μαΐου 2002. Η Ελλάδα των νησιών από τη Φραγκοκρατία ώς σήμερα, τόμ. Α ́: Οι μαρτυρίες των λογοτεχνικών κειμένων, επιμ. Αστ. Αργυρίου, Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σσ. 311-320.
12 Ό.π., σσ. 311, 317-318.
13 Α. Ιντιάνος, «Σ.Α. Σωφρονίου: Ανδρέας Κάλβος», ό.π.
14 Για παράδειγμα, ο Κ. Δανόπουλος, περιγράφοντας το Supplement to an Inquiry... (1830) του Nolan, το οποίο –με μερικές αλλαγές– περιέχει και το Remarks on a Passage..., γράφει στο άρθρο του στον Πόρφυρα (ό.π., σ. 35) τα εξής: «Αφαιρούνται επίσης [...] και η “προτεινόμενη διορθωμένη μετάφραση” του Falconer [“Amended Translation of Eusebius proposed by Mr. Falconer”]». Ωστόσο, η μετάφραση του Falconer δεν έχει αφαιρεθεί από το Supplement to an Inquiry..., αφού τα επίμαχα σημεία της έχουν ενσωματωθεί στις εισαγωγικές παρατηρήσεις του αναδημοσιευόμενου Remarks on Passage... (σ. 2). Εξάλλου, θα ήταν παράλογο να μη συμπεριλαμβάνονταν τα επίμαχα αυτά σημεία της μετάφρασης του Falconer στο απόσπασμα της επιστολής του Μεγάλου Κωνσταντίνου προς τον Ευσέβιο, από τη στιγμή που η μετάφραση αυτή αποτέλεσε, ουσιαστικά, την αιτία της διαμάχης ανάμεσα στους δύο θεολόγους και της συνακόλουθης παρέμβασης του Α. Κάλβου.
15 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», ό.π., σ. 36.
16 Είναι καλό να σημειωθεί, εδώ, ότι το κείμενο αυτό είχε εντοπιστεί από τον Α. Ιντιάνο ήδη από το 1938. Συγκεκριμένα, στη μελέτη του αυτή ο κύπριος κριτικός γράφει ότι το Remarks on a Passage... του Nolan βρίσκεται «στον κατάλογο της βιβλιοθήκης του Βρετανικού Μουσείου με τον αριθ. 4532 aaa 8» («Συμβολή στη μελέτη του Α. Κάλβου», ό.π.).
17 Κ. Δανόπουλος, «Η παρέμβαση του Κάλβου στη διαμάχη δύο θεολόγων», ό.π., σ. 27.
Κυριάκος Ιωάννου
Άνευ 30 (Φθινόπωρο 2008) 47-56
