Μιχαήλα
Καραμπίνη-Ιατρού
Πικροφιλολογικά
μικροφιλολογικά, τχ. 40 (Φθινόπωρο 2016)
μικροφιλολογικά τετράδια 21 και 22 (Λευκωσία 2016)
Μνήμη Μάρης Θεοδοσοπούλου
Η πρόωρα χαμένη Μάρη Θεοδοσοπούλου, στη
στήλη της «Ex Libris»
στην εφημερίδα Εποχή, είχε την καλή
συνήθεια, να κρίνει όχι μόνο βιβλία αλλά και τεύχη περιοδικών και ειδικά αν το
μάτι της έπεφτε σε κάποιο δημοσίευμα περιοδικού που τραβούσε την προσοχή της
και είχε κάτι να προσθέσει. Πάντα, έδειχνε μια προτίμηση στο περιοδικό μικροφιλολογικά και παρουσίαζε τα
περιεχόμενά του με τη διεισδυτική αλλά
και λίγο λοξή ματιά της.
Δεν θα δεν θα
διέφευγε της προσοχής της το τελευταίο τεύχος του περιοδικού και δεν θα
προσπερνούσε δίχως να σχολιάσει το καλό περιοδικό. Με τρόμο στην καρδιά και με
απόλυτο σεβασμό στη μνήμη της αναλαμβάνω μια συνοπτική παρουσίαση του τεύχους
40 και των τετραδίων 21, και 22. Τα μικροφιλολογικά,
από τότε που άρχισαν την κυκλοφορία τους, την άνοιξη του 1997, φιλοξενούν
άρθρα περιορισμένης έκτασης που
διευκρινίζουν, αποκαλύπτουν αποκαθιστούν λανθασμένες πληροφορίες αναφορικά με
τη νεοελληνική λογοτεχνία· και αφού εκδίδονται στην Κύπρο, μεταφέρουν σε εμάς
τους Ελλαδίτες και πληροφορίες για την Κυπριακή λογοτεχνία, την οποία σχεδόν
αγνοούμε. Ο τίτλος του περιοδικού είναι τυπωμένος με αρχικό πεζό, ίσως για να δηλωθεί
το βραχύ σε έκταση αλλά ουσιαστικό περιεχόμενο των κειμένων του. Από την
ιδρυτική επιτροπή, τους Φοίβο Σταυρίδη (1938-2012), Σάββα Παύλου (1951-2016) και
Λευτέρη Παπαλεοντίου, σήμερα το έργο το συνεχίζει ο τελευταίος, που είναι και ο
υπεύθυνος της έκδοσης, με συνεργάτες στη συντακτική επιτροπή τούς Σπύρο
Αρμοστή, Λάμπρο Βαρελά, Κυριάκο Ιωάννου και Δημήτρη Κόκορη. Δηλαδή τα άρθρα που
δημοσιεύονται στο περιοδικό περνούν από φιλολογικό κόσκινο. Από το 2002 άρχισαν
να δημοσιεύονται τα μικροφιλολογικά
τετράδια ως παράρτημα του περιοδικού, με
ιδιαίτερα αφιερώματα σε θέματα που δεν μπορούν να καλυφθούν μόνο με ένα μικρό
άρθρο στο κυρίως σώμα του περιοδικού. Το περιοδικό, που κυκλοφορεί δύο φορές
τον χρόνο, έχει γίνει αισίως 20 χρονών. Έχει φτάσει στο τεύχος 40, ενώ τα
τετράδια αριθμούν 22 τεύχη. Παραμένουν πάντα ταπεινά και ουσιαστικά, με πεζά
γράμματα, χωρίς κραυγαλέα κεφαλαία.
Στο τελευταίο
τεύχος, ανάμεσα σε σημαντικά άρθρα που αφορούν βιογραφικά, εργογραφικά,
ανέκδοτες επιστολές και άλλα στοιχεία για τους ποιητές και πεζογράφους Γεώργιο
Εξαρχόπουλο, Εμμανουήλ Ροΐδη, Μιχαήλ Μητσάκη, Κ. Π. Καβάφη, Κώστα Ουράνη, Ναπολέοντα
Λαπαθιώτη, Γαλάτεια Καζαντζάκη, Γιώργο Κοτζιούλα, Γιώργο Σεφέρη, Ντίνο
Χριστιανόπουλο κ.ά., υπάρχουν και άρθρα με κυπριακά θέματα, όπως «Οι
τραγουδιστές με το παγκάκι –και μια απορία» του Φάνη Κακριδή, σχόλια στο ποίημα
του Παύλου Λιασίδη «Κλαίω γρουσή μου», αθησαύριστο ποίημα του Β. Μιχαηλίδη, μία
επιστολή του Αντώνη Μυστακίδη (Μεσεβρινού) προς την Πίτσα Γαλάζη. Επίσης, παρουσιάζεται
η αλληλογραφία του Κώστα Προυσή με τον Άγγελο Σικελιανό, μία μικρή επιστολή του
Κώστα Μόντη στον Αιμίλιο Χουρμούζιο, εκεί ο Κώστας Μόντης γράφει στον
συμπατριώτη του το 1946 «Εγώ προσωπικά πιστεύω πως τα ποιήματά μου δεν
έχουν τις αξιώσεις των διηγημάτων μου.» ( Τα πλάγια είναι δικό μου σχόλιο.) Δημοσιεύονται επίσης ποιήματα
στο κυπριακό ιδίωμα του Σωτήρη Βαρνάβα και του Α. Κ. Τόφαλλου. Έκπληξη για μένα
αποτελεί το ποίημα «Χίλιες καλημέρες, Yarmouk»
του Παλαιστίνιου της Συρίας ποιητή Mahmud Sersawi, που ζει στην Κύπρο σήμερα, μεταφρασμένο
στα ελληνικά από τον Ναμπίλ Ιμπραχίμ, που είναι επίσης πρόσφυγας στην Κύπρο. Σημειώνουμε
ακόμα την έκκληση για εντοπισμού του αλεξανδρινού περιοδικού Maalésh του σκιτσογράφου Κίμωνα Ε. Μαραγκού-Kem και, δυστυχώς, την αγγελία θανάτου του μέλους της
ιδρυτικής επιτροπής του περιοδικού Σάββα Παύλου (1951-2016).Όμως στέκομαι και σε
δύο άρθρα του τεύχους, του Ν. Δ. Τριαντάφυλλόπουλου «Μια επιστολή του Λίνου
Πολίτη για τον Βαρδιάνο στα σπόρκα», όπου
ο επιστολογράφος σκέφτεται το ενδεχόμενο μήπως το μυθιστόρημα του Ιουλίου Βερν Les forceurs de blocus υπήρξε πηγή έμπνευσης για τον σκιαθίτη
συγγραφέα, και το δισέλιδο χειρόγραφο κείμενο του Χρ. Χριστοδούλου «Δυο γραμμές
για τον Καβάφη από την εύθυμη πλευρά», που αναφέρεται σε μια συνάντηση του
συγγραφέα με τον Καβάφη στη Δημαρχιακή Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας τον Δεκέμβρη
του 1929. Το πιθανότατα ανέκδοτο κείμενο το ανακάλυψε στη βιβλιοθήκη του
Ευγένιου Μιχαηλίδη (Γενικό προξενείο της
Ελλάδας, Αλεξάνδρεια) ο Λευτέρης Παπαλεοντίου. Τέτοια διαμαντάκια κρύβει αυτό
το τεύχος του περιοδικού, που συνοδεύεται με καλόγουστη εικονογράφηση, σκίτσα ή
φωτογραφίες ή αυτόγραφα κείμενα συγγραφέων.
Τα μικροφιλολογικά τετράδια 21 δημοσιεύουν μια
επιλογή «Από την αλληλογραφία Μανόλη Αναγνωστάκη-Τάκη Σινόπουλου: 1958-1961».
Εισαγωγή-επιμέλεια-σχόλια: Δημήτρης Κόκορης. Αυτή η αλληλογραφία προσφέρει
χρήσιμα στοιχεία για το πώς έγινε η χρηματοδότηση του περιοδικού Κριτική του Μανόλη Αναγνωστάκη και
πληροφορίες, αξιολογήσεις φίλων, γνωστών, συγγενών, κουμπάρων των δύο
αλληλογράφων, αλλά και πλήθος βωμολοχιών και σεξιστικών σχολίων που ανταλλάσσουν
μεταξύ τους οι δύο άρρενες ποιητές. Αυτή η αλληλογραφία ίσως ανοίξει μια
συζήτηση για το πόσο χρήσιμη είναι η δημοσίευση ιδιωτικής αλληλογραφίας μεταξύ
λογοτεχνών ή αν είναι πράξεις που αφήνουν εμάς τους αναγνώστες να δούμε από την «κλειδαρότρυπα» ιδιωτικές
στιγμές και σκέψεις των αλληλογράφων με αντάλλαγμα πληροφορίες για τη
μικροϊστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Και μόνο που φαντάζομαι τον
σχολιασμό που θα έκανε η Μάρη Θεοδοσοπούλου σε αυτή την αλληλογραφία, κοκκινίζω
σαν να την ακούω να τη σχολιάζει από το υπερπέραν.
Αλλά ο φάκελος
αποστολής των μικροφιλολογικών έκρυβε κι έναν άλλο θησαυρό, το τετράδιο 22 με
«Προσθήκες στη Βιβλιογραφία Κ. Π. Καβάφη
(1907-2000)» του Λευτέρη Παπαλεοντίου. Ο βιβλιογράφος προσθέτει 731 λήμματα που
δεν περιλαμβάνονται στη μνημειώδη Βιβλιογραφία
Κ. Π Καβάφη του Δημήτρη Δασκαλόπουλου ούτε στις προσθήκες του ίδιου στο 11ο
τεύχος του Κονδυλοφόρου (2012). Ο
Παπαλεοντίου ταξίδεψε στην Αλεξάνδρεια και βρήκε πολύ υλικό στη βιβλιοθήκη του
Ευγένιου Μιχαηλίδη, ήρθε στην Αθήνα και είδε την πλούσια συλλογή με αιγυπτιώτικα
έντυπα στο ΕΛΙΑ-ΜΙΕΤ και βέβαια αναδίφησε ψηφιοποιημένες εφημερίδες από τη
Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων και του κυπριακού Γραφείου Τύπου και
Πληροφοριών. Στην καταγραφή του δεν αρκείται μόνο να δώσει το λήμμα, αλλά κάνει
και μια περιγραφή του περιεχομένου ή μεταφέρει ενδεικτικά παραθέματα. Έτσι
βλέπουμε το πώς ακριβώς οι Αλεξανδρινοί αντιμετωπίζουν και περιγράφουν τον
Καβάφη στα χρόνια του 1920 και του 1930. Υπάρχουν λήμματα, όπως το υπ. αρ. 218,
με ενδιαφέρουσες πληροφορίες του Πάνου Φασουλιώτη, που επισκέφτηκε τον Καβάφη
στο δωμάτιο 215 του αθηναϊκού νοσοκομείο Ερυθρός Σταυρός και μνημονεύει πως ο
Καβάφης έβλεπε τον ήλιο να δύει και να χρωματίζει την «ξερορράχην του Υμηττού».
Μια άγνωστη πληροφορία δίνεται στο λήμμα αρ. 236 με την υπογραφή Πρωινός, ότι
τον Αύγουστο του 1921 ο Καβάφης νοσηλεύτηκε στο Ελληνικό Νοσοκομείο της
Αλεξάνδρειας από ένα ατύχημα που του συνέβη στο σπίτι του. Αλλού καταγράφονται συναντήσεις
και συνομιλίες του ποιητή με συμπολίτες του στους δρόμους της Αλεξάνδρειας, που
τις δημοσιεύουν όχι πάντα καλοπροαίρετα, αλλά δίνονται συχνά με σατιρική
διάθεση και παρωδώντας ποιήματά του. Σε άλλα λήμματα αποτυπώνονται οι αρνήσεις
και η κωλυσιεργία του κληρονόμου του ποιητή Αλέκου Σεγκόπουλου να δώσει την
άδειά του για να δημοσιευτούν μεταφράσεις του καβαφικού έργου. Η βιβλιογραφία αυτή
γίνεται περισσότερο εύληπτη και με τη δημοσίευση αρκετών χιουμοριστικών σκίτσων,
αθησαύριστων μέχρι σήμερα, του Καβάφη από καλλιτέχνες που τον είχαν γνωρίσει.
Αλλά υπάρχει ένα
πρόβλημα: Πώς μια τέτοια εργασία υποδομής θα μπορέσει να φτάσει στο κοινό και
ειδικά σε μελετητές που ασχολούνται με τις καβαφικές σπουδές; Πώς θα γίνει
ευρύτερα γνωστή; Όσο γνωρίζω, το περιοδικό κυκλοφορεί με μεγάλες οικονομικές
θυσίες, με χορηγία από τις κυπριακές Πολιτιστικές Υπηρεσίες του Υπουργείου
Παιδείας και Πολιτισμού (της Κύπρου). Από την αρχή της κρίσης στην Κύπρο, τα
κονδύλια για τον πολιτισμό περικόπηκαν, ενώ τα ταχυδρομικά τέλη αυξήθηκαν σημαντικά.
Βέβαια οι οικονομικές δυσκολίες παραμένουν και για το περιοδικό.
Στο παρελθόν είχα
εκφράσει τις διαφωνίες μου με άρθρα που είχε γράψει η Μάρη Θεοδοσοπούλου. Είμαι
σχεδόν σίγουρη ότι θα είχε αντιρρήσεις και διαφορετικές αναγνώσεις του
τεσσαρακοστού τεύχους των μικροφιλολογικών
και των τετραδίων 21 και 22, από τις δικές μου. Όμως σε τέτοιες στιγμές η
απουσία της είναι εντονότερα αισθητή, γιατί σίγουρα δεν θα αποσιωπούσε την
κυκλοφορία του.
The Books Journal 81 (Οκτ. 2017) 92-93.
