Καβαφικά και άλλα

Μερικές διευκρινίσεις στο άρθρο «Παπαδιαμάντης-Καβάφης»

της Μάρης Θεοδοσοπούλου

 Είναι μεγάλη χαρά και παρηγοριά, όταν κάποιος διαβάζει και κρίνει την εργασία σου· ειδικά όταν πρόκειται για ερευνητική δουλειά δημοσιευμένη μάλιστα και σε περιοδικό, νιώθεις ότι δεν βαδίζεις στα σκοτεινά. Η κ. Μάρη Θεοδοσοπούλου διαβάζει συστηματικά το περιοδικό Mικροφιλολογικά που εκδίδεται στην Κύπρο και δημοσιεύει τα σχόλιά της αρχικά στην εφημερίδα Η Εποχή και κατόπιν στην ιστοσελίδα της Ex libris. Πολύ φοβάμαι ότι διάβασε πολύ γρήγορα κι απρόσεχτα τα περιεχόμενα του τχ. 34 των Μικροφιλολογικών (Φθινόπωρο 2013), για να γράψει το άρθρο της «Παπαδιαμάντης-Καβάφης» (εφ. Εποχή, 29.12.2013). Θα απαντήσω μόνο στις αναφορές που κάνει στα άρθρα μου «Γράμματα στο Σικάγο. Τρεις ανέκδοτες επιστολές του Κ. Π. Καβάφη στον Μ. Βισάνθη» και «Από την σχέση των Forster και Καβάφη», που έκανε τον κόπο να διαβάσει και την ευχαριστώ γι’ αυτό.

Αλλά από πού να αρχίσω τις απαντήσεις μου; Ας αρχίσω από το όνομα του Γ. Κολαΐτη (Μάκη Ανταίου). Είναι γνωστό ότι το χαϊδευτικό του ονόματος Γεράσιμος είναι Μεμάς, αλλά έλα μου ντε που ο Καβάφης έγραψε Μέμας! Να διορθώσω τον Καβάφη, δεν το τολμώ· να βάλω ένα [sic] δίπλα στην παρατονισμένη, κατά την κ. Θεοδοσοπούλου, λέξη, πάλι δεν μου φάνηκε ορθό. Το αυτόγραφο γράμμα καθώς και τη μεταγραφή του την είδαν πολλά έμπειρα μάτια, ασκημένα στον γραφικό χαρακτήρα του Καβάφη. Δεν το θεώρησαν σκόπιμο να αλλάξουν τον τονισμό της λέξης. Πρέπει να ομολογήσουμε ότι το Γεράσιμος είναι πιο σωστό, γιατί ο Κυριάκος Ντελόπουλος στο βιβλίο του Νεοελληνικά φιλολογικά ψευδώνυμα 1800-2004 (τη Βίβλο των ψευδωνύμων) δίνει για όνομα του Κολαΐτη το Γιώργος! Δεν έχω καμιά πρόθεση να γίνω νονά κατόπιν εορτής του Κολαΐτη, κι αν, λέω αν, σκέφτομαι, αν στην Αλεξάνδρεια τον φώναζαν Μέμα, τί γίνεται; Πάντως είναι στη διάθεση της κ. Θεοδοσοπούλου η επιστολή του Καβάφη για να διαπιστώσει ιδίοις όμμασιν αν γράφει Μέμας ή Μεμάς.

Κι ας έρθουμε τώρα στην επιγραφή της σαρκοφάγου. Και βέβαια δεν ξεχνώ ότι ο Καβάφης ζούσε «στη χώρα με τις μνημειώδεις ενεπίγραφες σαρκοφάγους» και ότι βιβλία με επιγραφές δανειζόταν από δημόσιες βιβλιοθήκες και ότι στο Μουσείο της Αλεξάνδρειας θα είχε δει αρκετές. Σχολιάζω το συγκεκριμένο βιβλίο και τη σχέση του με το συγκεκριμένο ποίημα. Ο «νανοχώρος» που μου αναλογούσε στο περιοδικό με εμπόδισε να αναπτύξω το επιχείρημά μου. Σημειώνω ότι το μυαλό του Φόρστερ και του γάλλου μεταφραστή του Charles Mauron πήγαν κατευθείαν στον Λεύκιο του «Εν τω μηνί Αθύρ», όταν είδαν τη σαρκοφάγο. Σίγουρα ο Φόρστερ, ίσως και ο Mauron θα είχαν δει κι αυτοί κι άλλες πολλές σαρκοφάγους με επιγραφές, αλλά με αυτήν συσχέτισαν το ποίημα και του έστειλαν το βιβλίο. Σχεδόν την ίδια συγκίνηση ένιωσε και ο Γιώργος Βαρθαλίτης και τον ίδιο συσχετισμό έκανε, όταν είδε μια επιτύμβια στήλη ρωμαϊκής εποχής στο Αρχαιολογικό Μουσείο στην Αθήνα και το μυαλό του πήγε στον Λεύκιο (βλ. το άρθρο του «Νείλος και Λεύκιος», εφ. Αυγή, 16.5.2010).

Όσο για το περιοδικό του Σικάγου Σύγχρονη Εποχή εκδόθηκε από τον Ιανουάριο του 1928 έως το θέρος του 1929 και δεν κυκλοφόρησε μόνο τρία τεύχη, αλλά δύο τόμους με έξι τεύχη. Ναι, μερικά είναι διπλά τεύχη και δίνεται η εντύπωση ότι κυκλοφόρησαν μόνο τρία.  

Δεν έχω καμιά απαίτηση από την κ. Θεοδοσοπούλου να γνωρίζει ότι η υποφαινόμενη άναψε τη φυτιλιά στην άξια μελετήτρια του ελληνικού – όχι μόνο – θεάτρου Gonda Van Steen, για να διερευνήσει τις σχέσεις Καβάφη - Pinero. Πάντως, αναφέρεται σε ένα μισοτελειωμένο ερευνητικό σχέδιο και άθελά της εκθέτει την άξια πανεπιστημιακή ερευνήτρια, που μόλις τώρα έχει αρχίσει την έρευνά της. Για να την ολοκληρώσει θα πρέπει να δει στο αρχείο Καβάφη τον φάκελο που περιλαμβάνει συγκεντρωμένα τα στοιχεία του ταξιδιού των αδελφών Καβάφη, John και Κωνσταντίνου, στο Παρίσι και στο Λονδίνο τον Μάιο και τον Ιούνιο του 1897, όπου τα δύο αδέλφια είδαν μια παράσταση του Pinero, και να δει και στα σωσμένα βιβλία της βιβλιοθήκης αν υπάρχουν σημειώσεις ή αν κρύβουν κάτι άλλο. Αλλά δυστυχώς, προς ώρας, το Αρχείο είναι off limits για τους ερευνητές. Επίσης πρέπει να ερευνηθεί από εφημερίδες της εποχής αν έργα του Pinero παίχτηκαν όταν η Χαρίκλεια ζούσε στην Αγγλία, αλλά κι αν η Σάρα Μπερνάρ έπαιξε έργο του Pinero κατά την επίσκεψή της στην Αλεξάνδρεια. Ας μην ξεχνάμε ότι το τελευταίο έργο που ανέβασε πριν από τον θάνατό της ήταν έργο του Pinero. Ιδού και ένας άλλος σεφαραδίτης Εβραίος, μαζί με τον Ζαν ντε Μενασέ, στον καβαφικό ορίζοντα.

Δεν θέλω να κουράσω με όλες τις παραπομπές και παρατηρήσεις που έχουν γίνει στο παρελθόν από καβαφικούς ερευνητές (π.χ. τους Γ. Π. Σαββίδη και Δημήτρη Δασκαλόπουλο) για το πόσο «πληκτικός» αλληλογράφος ήταν ο Καβάφης. Βλ. και την πρόσφατη εργασία της Μάρθας Βασιλειάδη «“Όταν το τραίνο δεν ήτον πλέον ορατόν’’ [Με αφορμή την αλληλογραφία του Καβάφη με τον Σεγκόπουλο]», Το Δέντρο 193-194 (Οκτ. 2013) 17-27. Και βέβαια δεν έβγαλα το «έωλο» συμπέρασμά μου ότι ο Καβάφης δεν ήταν μεγάλος αλληλογράφος στηριζόμενη μόνο σε αυτά τα τρία γράμματα του Καβάφη προς τον Μ. Βισάνθη. Ελπίζω όταν κυκλοφορήσουν συγκεντρωμένα τα γράμματα του Καβάφη σε τόμο (τον οποίο ετοιμάζουμε μαζί με την κ. Αγγελική Λούδη) να συμφωνήσει ότι δεν είναι καθόλου έωλο το συμπέρασμά μου ότι ο Καβάφης δεν είναι μεγάλος αλληλογράφος.

Στην ορθή υπόδειξη της κ. Θεοδοσοπούλου, που διορθώνει τον Βιργίλιο σε Βεργίλιο, θα πρέπει να προσθέσουμε και τον Βουλφ, εκδότη του Hogarth Press, σύζυγο της Βιργινίας Βουλφ, υποθέτω.

Κι ας έρθουμε τώρα στην απευθείας επικοινωνία και σχέση του Έλιοτ με τον Καβάφη, που, όπως λέει η κ. Θεοδοσοπούλου, την αποκάλυψε στο άρθρο της «Αλληλογράφος Καβάφης», (εφ. Η Εποχή, 4.7.2013). Δεν ξέρω σε ποια γλώσσα (στα αγγλικά ή στα ελληνικά;) διάβασε την αλληλογραφία των Φόρστερ και Καβάφη, αλλά όπου ψάχνω για ένα τέτοιο τεκμήριο δεν το βρίσκω. Πράγματι ο Jean de Menasce, γιος του βαρόνου Felix de Menasce, σεφαραδίτης Εβραίος, βρισκόταν στην Οξφόρδη το 1922, κι αυτός ήταν ο πρώτος που έστειλε τα ποιήματα του Καβάφη στον Έλιοτ (εδώ ας παρατηρήσω ότι η αγγλική έκδοση με το ευρετήριο προσώπων παραλείπει αρκετά και δεν είναι επαρκής) και πρώτος δημοσίευσε στο περιοδικό Oxford Outlook (Φεβρ. 1924) τα ποιήματα του Καβάφη «Ιωνικόν», «Μάρτιαι Ειδοί», «Μανουήλ Κομνηνός» και «Επέστρεφε». Αυτή η δημοσίευση ήταν απολύτως άγνωστη στην καβαφική βιβλιογραφία έως τη δημοσίευση της αλληλογραφίας. Ο de Menasce έστειλε πρώτος ποιήματα του Καβάφη στον Έλιοτ, αλλά ο Έλιοτ ζήτησε τη διεύθυνση του Καβάφη και του Βαλασόπουλου από τον Φόρστερ, για να επικοινωνήσει μαζί τους και να πάρει την άδειά τους να δημοσιεύσει ποιήματά του στο περιοδικό The Criterion. Ο Φόρστερ ξεκαθαρίζει από την αρχή στον Έλιοτ ότι πρέπει να έρχεται σε επαφή μαζί του, γιατί ο Καβάφης και ο μεταφραστής του έχουν «αφήσει κατά το μάλλον ή ήττον στα χέρια μου τις εν Αγγλία διευθετήσεις» (σ. 89, στην ελληνική μετάφραση της αλληλογραφίας· όλες οι επόμενες παραπομπές αφορούν την ελληνική μετάφραση), και βέβαια ο Φόρστερ γράφει στον Έλιοτ: «δεν μου είχε περάσει από τον μυαλό ότι θα ενδιαφερόσουν για το υλικό», και τον ενημερώνει σε ποια άλλα περιοδικά είχε στείλει ποιήματα του Καβάφη. Αργότερα, στις 15.10.1929, ο Καβάφης γράφει πάλι στον Φόρστερ: «χαίρομαι που σας είναι άνετη η επικοινωνία με τον Έλιοτ (σ. 135). Στις 24.8.1930 ο Φόρστερ πληροφορεί τον Καβάφη: «Έγραψα στον Eliot και του υπενθύμισα ότι έχει κάτι δικό σας, αλλά δεν ξέρω αν έχει κάνει τίποτε. Είναι περίεργο πλάσμα και μου επιτέθηκε για ακατανόητο λόγο στον Τύπο τις προάλλες. Αλλά μάλλον τον συμπαθώ» (σ. 136). Ο Καβάφης του απαντά στις 29.9.1930: «Λυπούμαι που εδιάβασα που οι σχέσεις σας με τον Eliot δεν είναι τόσον φιλικές εγκάρδιες όσον προτήτερα. Αλλά ελπίζω πως [δεν] είναι παρά κάτι το περαστικόν» (σ. 138). Ας σημειωθεί ότι μετά από αυτή τη διαφωνία των Έλιοτ και Φόρστερ, ο Έλιοτ δεν ξαναδημοσίευσε ποιήματα του Καβάφη. Αν ο Καβάφης είχε άμεση επικοινωνία με τον Έλιοτ, θα του έστελνε προς δημοσίευση ποιήματά του. Όπως φαίνεται, εξαιτίας της διαφωνίας αυτής, ο Καβάφης έμεινε πιστός στον παλιό του φίλο και όχι σ’ εκείνον που τον πλήρωσε μια λίρα και δέκα σελίνια για τη δημοσίευση της «Ιθάκης» στο Criterion.

Ελπίζω ότι η κ. Θεοδοσοπούλου θα διαβάσει και στο μέλλον και θα σχολιάσει κείμενά μου. Αλλά επειδή ο Καβάφης ήταν φιλόζωος και έχει γράψει, εκτός από το πεζό του «Οι απάνθρωποι φίλοι των ζώων» (1886), ένα από τα πρώτα δημοσιογραφικά του κείμενα, και τα «κρυμμένα» ποιήματα «Η Γαλή» (1875 ή νωρίτερα) και «Σπίτι με κήπο» (1917), θα μπορέσει η κριτικός μας να του πει σε ποια ζώα αναφέρεται όταν γράφει «οι γαλείς»;

Χολαργός, Μάρτιος 2014                                                                   Μιχαήλα Καραμπίνη-Ιατρού